ЧЭМЭ ПЭРЭНДОН / КЫРЫНГО – КАФТЕ - КУМЕЈЖЭ

ЧӘМӘ ПӘРӘНДОН

КЫРЫНГО – КАФТЕ - КУМӘЈЖӘ

КЫРЫНГО

Дурна – Журавль

            Дыждә пәрәндәј. Незијәдә һеч виндәмни. Һәвоәдә, ыштәнән веј былындијәдә пәрејәдә, куч кардејәдә виндејдәмон. Сипијә кырынго 10 кг омејдә. Ғәшәнгә кырынго 2-3 кг бејдә. Китобонәдә нывыштејдән ки, 2 гылә моғнә нојдә, и манг моғнәсә ныштејдә, балә бекардејдә. Кәшоныш 86-88 см бејдә. Гуждыш һардәније.  ХХ әсри 50-нә соронәдә Мығондә, че Ланкони мәзонәдә мышаһидә кардәшоне. Ысә әнҹәх куч кардејәдә чијејдә. Че рәсон туми, мивә, донон, чәкуркә, ҹо пәрәндон моғнә, вәзәх, мор, морә һардејдә.

            Зәминисә һостон нәвејдә, бәрк витејдә, чок пәрејдә. Гыјыш дыроз, сәш гәдәлије.

КАФТЕ

Ҝөјәрчин – Голуб (сизий)

            Кафте че кәвәлә то бејдә. 2 ҹурыш һестыше: вишә кафте, кәфшәнә кафте. Бә вишә кафте Толышәдә вәнә кафте вотејдән. Вән че дој номе. Кафте бы доәдә ныште горыш бәј вәнә кафте – че “вәнә вишә кафте” вотејдән.

ВӘНӘ КАФТЕ

            Че вәнә кафте сә бозә (хоки) рангәдә бејдә, гијәдәш сипијә һалғә һесте. Пешти нави тәрәф хакије, пешти, думи пороныш тынд хаки–бозе. Кәшоныш тынд боз, житоныш рушинә хакије. Кәшонсәш сипијә ријә-ријә бејдә.

            Толышә вишонәдә бејдә. Декабр-јанварәдә веј раст омејдә. Че јолә доон кандулонәдә лонә гәтејдә. 2 гылә моғнә нојдә. 19-20 руж моғнәсә ныштејдә.

            Вәнә кафте һәлоғә аләф һардејдә. Һаканә ропән ебардејдә. Гандыми дыве бәпештә бә мәзон де дастә емејдән. Емә гандыми гырдә кардејдән. Дастәдә 20-30, һаканә 80-100 гылә кафте бејән виндәмоне. Гылә-гылән нәвејдән.

            Вәнә кафте јолә гылә 1 кг омејдә. Ҹо-ҹо гылон 700-800-900 ғ бејдән. Зәминисә воә веј бејәдә вишонәдә бәлелә гылә һардејдән. И гылә вәнә кафте ҹыландонәдә 6 гылә бәлелә гылә беше виндәме.

КӘФШӘНИ КАФТЕ

            Вишә кафтесә гәдәлије. Сәш тындә нығә рангәдәј. Гиј јанонәдә, тикәјән пештоно порон вириски доә кавујә рангәдән. Кәшон поронән нығә рангәдән.   Бәдәни житоныш, думи, кәшон жи тынд нығә-бозе. Тыкыш гәдәли, бә тәнујә хоки ранги мандә сијо, лынгоныш сы бејдән. Лынгоныш кыртин. Мартәдә 2 гылә моғнә нојдә. 17 руж моғнәсә ныштејдә. Фермон кумонәдә лонә гәтејдә, әјо 4 кәрә балә бекардејдә. Толышәдә тахыли каштејәдә, ижәнән дывејәдә де дастә пәјдо бејдә.   Дастәдә 150-160 гылә кафте бејдә. Емә гандыми выжнијејдә. Гуждыш һардәније.

            Әмә де кафте 2 ҹури таныш бимон. Интаси чымы виндә кафтеә дастонәдә ҹурбәҹурә кафтејон быән. Мәсәлән, лап сипијә кафте, кәшон пентонә порон сипи, әмандәни нығә ранги. Росте, јолә фәрғ нин ымон.

КУМӘЈЖӘ

Сәрчә – Воробей

            Толыши ән “ыштәни” пәрәндәј. Бәј “кумәкижә”н вотејдән. Ын ном бы кижә дамејдә. Бочи ки, че кәон, кумон кумәдә (навко че кәон куми де дәло, леғи дәәвоштин) лонә гәтејдә. че әвәсори охој, товсони сыфтәдә аләф, сымә, бә зәмин емә пори гырдә кардејдә, вардејдә че шифери, соғалон аронәдә лонә сохтејдә. Әјоән балә бекардејдә. Һырдә пәрәндәј - 50 ғ боме. Сәш бә андоми горә дыжде. Тыкыш бә сијо жәјдә. Пороныш бә мыхәги ранге. Кәши сәпе быә порон хакин. Синә пороныш боз (хаки) бејдән. Че кумәјжә сук мағисә ғәдәри дыжде. Мағә  кумәјжә порон че сукисә тикәј рушин бејдән.

            Кумәјжә со-бәдә емә чијон, - аләфә донә, гандым, бырз, суф һардејдә. Бә сој кагон һардемони “ханбозе”. Гандым, шартук рәсејәдә де дастә бәчәвон каштә мәзон омејдә. Камән быбо, зијоныш бејдә. Со-бәдә каштә быә  һәшигардишијән дусте.  Кали кукон һәммәј тыкнијејдә. Кали кәсон кукон де гәзети пепуштејдән.

            Кумәјжә ды ҹур һестыше. Пентоно жәмоне гәп че кәон куми кумәјжә барәдә. Кәфшәни кумәјжән һесте. Әвон әнҹәх мәзонәдә, кәфшәнәдә бејдән. Бә со-бә һич омејдәнин. Бы 2 ҹурә кумәјжә арәдә ниј жәғоән јолә фәрғ. Кәфшәнә кумәјжон ранг гәдәј рушин бејдә. Кәши поронәдә гыләбәмијон сипијә пор һесте.