ЧЕ ТОЛЫШОН ЭСОС МЫШFОЛОТОН - IV

Разделы

Архив

Пн Вт Ср Чт Пт Сб Вс
123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031

Рассылка

Подписаться на рассылку:


  • email Отправить другу
  • print Версия для печати
  • Add to your del.icio.us del.icio.us
  • Digg this story Digg this

Оцените содержание статьи?

(всего 25 голосов)
Изменить размер шрифта Decrease font Enlarge font
image

 

ЧЕ ТОЛЫШОН ӘСОС МЫШҒОЛОТОН - IV

ТЫМОН БОФТЕ ПРОСЕС

РЗА МУСАЈЕВ

ШАҒЛӘСЕ - ЕТНОГРАФИКӘ ЕТЈУДОН”

 

 

            Бәле, леғ рыштә быә, гулулон ноә быән ијәнды тоно. Вардә быә пизә, ја дәло, дәчынијә быән гоп-гоп. Дочујән жә быә. Бәбе бино карде тымон бофте.

            Ды кәс жен иштирок кардејдә тымон бофтејәдә. И кәс женән бәзне карде ын кој. интаси ди бә сә боме ын ко. Чәмә кужәдә Тамарә де Лејла, Аминә де Сонә, Әркиноз дештә һовә Нәсимә әбофтин тымон…

            Лап сыфтә леғәштәни дәбастејдән бә дочуј. Ангыл жәјдән ғојм-ғојми. Бә дочуј тон бардејдән че леғәштәни ә сәј. Дочујсән 20 см дыроз бырнејдән. Че бә сәдә дәбастә быә 30 гылә леғәштәни тыкон дәғандејдән бә 30 гылә һыл. Чәјо че леғәштәнон ын сәонән дәбастејдән бә дочуј. Сә бејдә че леғәштәни етәне демијән. Иминә жен мандејдә че дочуј пентонәдә. Дыминә жен нимә метрә бә жени дијәроәдә гыләј јешиг, ја кәтыл нојдә че леғәштәнон жијәдә ки, нысијон леғәштәнон, чәјо нимдари нојдә че леғәштәнон сәпе, ныштејдә.

            Сыфтә банд етәнејдән. Банди етәнејдән леғәштәно. Ын банд һаштејдәни ки, пизон бешун тымони бырније бәпештә. Чәјо иминә жен пегәтејдә гити пизә. Бино кардејдә әвони дәғанде росто бә чәпә тәрәф бә леғәштәнон арә. Гити леғәштән мандејдә че пизә житонәдә, гити – пентонәдә. Ә жен чәпә тәрәфо лозим быә ғајдәдә пизә дәғандејдә бә леғәштәнон арә. Фәрғ ыме ки, һар жени дәғандыше пизон, чијејдәни һәни леғәштән. Росто бә чәп, чәпо бә рост һәмән бәчәј горыш кардејдән ки, быдә че тымони и тәрәф нозык, ә тәрәфыш ғалин ныбу. Охо, че пизә и сә сыраф, ә сә нозык бејдә.

            Чыми бәпештә сиј екујејдән бы 4 гылә пизә сәпе. Пизон ныштејдән бә ијәнды. Бы кој, јәни пизә бә леғәштән дәжәне пу вотејдән. И пу сә бе, чәјо дыминә, семинә и.ҹ. пу омејдә. Де минволи, 500 пу бејдә 5 гәзинә тымонәдә. Женон бе фосилә ко быкон, бә 4-5 саат бә сә омејдә и гылә 5 гәзинә тымони бофте.

            Сыфтә гәдәј гон омејдә тымони бофтеј. Чоко ки, нимә метрә бофтә бе, иминә жен гырдәве ныштејдә че тымони сәпе. Һар 10 пуј бәпештә иминә жен бә нав фырсејдә, дыминә жен бә думо. Си мандејдә че дыминә жени вәдә, һар пуј бәпештә әв тов дојдә сиј бә иминә жени вә. Әсосә зәрбә жәјдә иминә жен. Сиј чанә веј екујош бә пизә, анә ғојм, сыфт бәгыне тымон.       

            Демијән сә бејдә че тымони бофте. Јәни, 10 см мандәј бә дочуј, орыхнејдән кој. че тымони ын сәјән етәнејдән де леғәштәни. Банд жәјдән. Чәјо де чәху бырнејдән дочујәдә ангыл кардә быә леғәштәнон. Гит-гит ангыл жәјдән бәјәнды бырнијә быә леғәштәнон.

1 м һесте че тымони һовужи. Интаси һәлә мандән бо бырније че тымони лижон (че пизон вәсә ијән орәх).

            Ымијән ғејд кардәнинимон ки, бә леғәштән дәнојәдә че пизон ын сәјән, ә сәјән, бә иминә ијән охонә леғәштәни мәрә дојдән и кәрә ки, ымән әвәз кардејдә ангыли. Быми вотејдән јашмәғ. Јашмәғ ныбо, чы ҹурә ғырсә тымон быбујән, бекарде бәбе тымоно чәј пизон охој. Јашмәғ дојәдә бекарде бејдәни окырнијәдә пизә тымоно.

            Тымоны дочујо ҹо карде бәпештә бырнејдән чәј лижон охонә леғәштәнику 5 см бә тәрәф.

            Ын нывыштәјон аидин бә кәлә пизә ијән дәло тымони.

            Гиләкә тымон. Пентоно ғејд кардымоне ки, тымони бофтејдән де кәлә пизә, дәло ијән гиләкә пизә. Тикәј танг бејдә гиләкә пизә. Охо, гиләкә пизә тикәј кутоје кәлә пизәсә ијән дәлосә.

            Чын тымони бофте просесән бәнә навынәније. Интаси фәрғ ыме ки, бә гиләкә тымони бутә, нахш еғандејдән.

            Бә гиләкә тымони еғандә бутон ымонин:

            1. Налбәкијә бутә;
            2. Зерәнијә бутә;
            3. Тештијә бутә;

           
4. Че зерәнијә бутә дыләдә ижән зерәнијә бутә.

            Веј чәтине чын бутон еғандеј. Һәлбәттә, ым аид ни юә устоә, сәнәткоә жени! Әв чок зынејдә, бутә конҹо бино бејдә, конҹо сә бејдә.

            Налбәкијә нахши еғанде просес жыгој: Пегәтејдән 2 гылә пизә, әвони дәнојәдә бә леғәштән, сыфтә пентонәдә мандејдә 2 гылә леғәштән, 2 гылән – жинтонәдә. Ын се кәрә дәвом кардејдә. Пеш ыми 1 гылә леғәштән жинтонәдә мандејдә, 1 гылән – пентонәдә. 3 гылә пу дојдән, чәјо 2, пешо 3, ижән 1, ижән 3, ижән 2, ижән 3, ижән 2 леғәштән жинтонәдә, ижән пентонәдә, охојәдә 1 гылә жинтонәдә мандејдә, и гылән – пентонәдә. Пу дојдән. Ын просес, јәни че налбәкијә нахши бекардеј дәвом кардејдә 9 кәрә.

            Ижән ғејд кардејдәмон ки, ын бутон еғандә бејдән гиләкә тымонәдә.

            Гиләкә тымонәдә гыләјән ко һесте ки, бымијән вотејдән ныфузә. Гиләкә тымони бофте бәпештә, бырнејдән чәј лижон. Тымони нојдән бә кәно. Чәјо ныфузә кардејдән зәминисә. Гәтејдән лижонәдә се гылә пизә бәнә мујәхолә карде-карде шејдән бә нав. Че тымони һар ды тәрәфәдә бә әмәл омә мујәхолон вотејдән ныфузә.

            Бочи лозиме ныфузә? Зынејдәмон ки, нозык бејдә гиләкә пизә. Тымон һышк бе-бе, кырч бејдән лижонән. Гылә бе бәзне кырчә пизә жипо. Ныфузә имкон дојдәни быми.

            Тымончә – че тымони гәдә формәј. 1 гылә 5 гәзинә тымонәдә 4 гылә тымончә бешејдә.

            Тымончәдә ғыноәт кардејдән бә леғәштәни. Бәј шејдә 6-7 гит леғәштән, јәни че битовә тымони нимә.

            Тымончә орәхејдә 1 – 1,2 м бәпештә. Интаси әј бырнејдәнин. Банд жәјдән бә тымончә. Пешо 2-нә, 3-нә, 4-нә и.ҹ. тымончә бофтејдән. Пешо бырнејдән әвони һәммәј бә иврә. Тымончә гәдәли, сывык бе горыш, әј барде бејдә бә һар вырә.

            Һәшјә: Мәсәме дештә гуши: әғә әвоти бәштә вәју: “Әршиноз (Әркиноз), гыләј томынчә быбофт боштә әғәро. Бәбардем бәштә кумә. (Мывәвоәдә тифангәвонон боштә ејәжәнин шымшорә кумә, тифанг әғандин чәј дыләдә. Бекорә вахти әныштин, нун әһәјн, пәпруз әкәшин).

            Пентонәдә ғејд кардымоне ки, леғо тымон бофтејәдә истифодә кардејдән. Интаси леғи һәнијән ҹо хәјмандә коонәдә око дојдән. Јәни чәво бофтејдән һәнијән мәишәтәдә око доә быә чијон. Леғо бофтә быә чијон ымонин: замбул, леғә кыло, тавзы, сыфә, ҹевенд и.ҹ.ч. Әвони дутејро леғо кешы кардејдән. Кешы кардејәдә леғи рыштејдәнин, пан огәтејдән. 4-6 см бејдә че кешы пани. Танг пијејдәбу, 1 гит леғ бы кәно, 1 гит бә кәно, 1 гитән мијонәдә шејдә. Пан пијејдәбу, 1 гитән зијодә кардејдән. Кешы охшејдә бә ғәјши. Әј һозы кардејдән намә леғо. Ангыл жәјдән че леғон думо ки, пенычәко.

            Гулул кардејдән кешы, әвј һозы бе-бе. Бә бетон мандејдә че леғи пешт. Де чәпә дасти леғи рост кардејдән бә рост, де ростә дасти дојдән бә чәпә дасти тәрәф. Жыго-жыго бә әмәл омејдә кешыә гулул.

            Кешыо жычиј дутејро гәрәке дарзән ки, бымијән вотејдән ғеғ. Ғеғи сохтејдән чујо.  Думоәдәш һылә бејдә бәнә дарзәни. Һырдә леғо лап нозыкә леғәштән рыштејдән бо чиј дутее. Кешыо һозы кардејдән че замбули быни улгу. Чәјо кешы де ғығи дутее-дуте шејдән.

            Че замбули бын, чәј бә зәмин ноә вырә (бә улгу дијә кардејдән, - јолә замбул бејәдә кешы веј пегәтејдән, гәдәли бејәдә – кам пегәтејдән) һозы бе бәпештә дутејдән че замбули дивон де нозыкә леғәштәни. 18-20 кәрә гардејдә че лап јолә замбули кешы. Ын һәмонә замбуле ки, тифангәвонон дештә пејәгәтин бә мывәво шејәдә. Әв гәтејдә 60-80 гылә мыв. Че мыви тум “песије” бәпештә, һәмонә замбули әбәјн бо чај чыније (Ысәтән ки песијә че чај тум!). демијән гин кардәшоне ыштә “функсијә” дыждә замбулон…

            Ын замбул һәмонә замбуле ки, перохнише гәдә Исмојл (Шах Исмојл) мардеку! Ношоне әв бә жыго гыләј замбул, еһаштышоне доо. Нәвәкәсон шәк нышоне ки, әв бы замбуләдә бәзне бе. Исмојли пејәрохын чәмә толышә замбул бе!..

            Ды гылә мичә нојдән бә замбули. Мичә ҹоәсәдә рыштејдән 2-3 гылә леғәштәно. Кәлә ангыштә сырафи леғәштән бә әмәл омејдә. Ын леғәштәни бетони тәрәфо дутејдән бә замбули диво де ғығи.

            Толышәдә һежо быә замбул, замләко (гәдә замбул). Ысәтән һесте. Бә выжорә ко шејәдә пегәтејдән…

            Тавзы: Тавзы пәронән дутејдән кешыо. 50-60 см бејдә чәј пәрон диаметр. 4 гылә илмә бекардејдән һар ды тәрәфәдә. Бо тери дәнојн ын пәрон. Че тери и сәј бә илмә, и сәјән бә тавзы шони – дастәки пеғандејдән. 80-90 см бејдә чет ери дырози. Шон һозы кардә бејдә гырдулә чујәдә. Һылә бејдә че шони бы сә, бә сә ијән мијонәдә. Терон певонејдән бәвон. Ангыл жәјдән бентоно. И выжә дырози т ер дәнојдән мијонә һыло. Ын тери гәтејдән тавзыәдә чи кәшејәдә. 10 кг чиј кәше бејдә јолә тавзыәдә. Канә парчә дутејдән че кешы сәпе тавзы пәрон рә хәроб беј нави гәтејро.

            Леғә кыло Замбулә кыло”ән вотејдән быми. Кешы пегәтејдән, сыфтә дутејдән че кыло пентони – сәдә мандә тәрәфи бә сәј улгу горә. Че кыло кәнон бејдән 8 -10 см һовужи, - 2 кешы ғәдәрәдә.

            Леғә кыло истифодә кардејдән мәзонәдә ко кардејәдә. Әв нығо дојдә һәшику че одәми сәј, гиј, гушон ијән дими.

            Сыфә:  Сыфә дастһори жијәдә нојрој. Гәтејдән че кешы сәј (быно быә вырә), мијонику бино кардејдән сыфә. Гыләј гырдулә чиј – сыфә бә әмәл омејдә. 80-100 см бејдә чәј диаметр. Сыфә бәпе јол быбу дасторисә ки, һорә гандым, бырз, лагә еныму бә зәмин, ему че сыфә сәпе. Парчә дутејдән че сыфә сәпе.

            Бынијо : Кешыәдә че сијо ғәзәни, ғәфәдони жијәдә нојро бынијо дутејдән. Че “бынијо” сыхани мәно һежо чәј функсијә нишо дојдә, - јәни че чиј жијәдә, чәј бынәдә мандә чиј.

            Бынијо 2 пујән бејдә, јәни әј дутејәдә 2 гылә кешы нојдән ијәнды сәпе. 2 кәрә дутејдән. Чәј сәпејән парчә дутејдән ки, быдә татә ғәзәни, ғәфәдони бын нысуто леғи – кешы - бынијо.

            Ҹевенд: Чы сәјку бывотәмон ки, бо жычиј еһаштеје. Чы ҹурә? Мосә дизә, шыт екардә быә ғәзәни нојдән бә ҹевенди дылә, еһаштејдән ч едој хычәо, ја шалмоно. Аз виндәме ки, дәноәшоне зомсони бә ҹевенди дылә, еһаштәшоне кәдә (бо јолә чылә).

            Ҹевенд һозы кардејро јәнды сәпе нојдән 4 гылә леғәштәни, бә әмәл омејдә кәлә ангыштә сырафи леғәштән. Че ҹевенди бејдәше 4 гылә кәш. 1 м бејдә чәј дырози. Дејәнды и бејдән кәшон еһаштә вырәдә. Жинтоныш – һовуж, пентоныш – танг бејдә. 4 гылә кәш бә ијәнды ангылин бынәдә. Ҹевенди бәнә замбули быныш бејдәни.

            Че ҹевенди гыләјән функсијә әве ки, кыты, морә нез оме зынејдәнин бә чәво еһаштә чиј.

            Вотәниним ки, есә ҹевенд мандәни чәмә тәрәфонәдә…

 
  • email Отправить другу
  • print Версия для печати
  • Add to your del.icio.us del.icio.us
  • Digg this story Digg this

Добавить коментарий comment Комментарии (0 добавлено)

Главные новости

|