ЭН FЭДИМЭ hЫНДИ-АВРОПЭ ЗЫВОНИ СЫХАН ЧЭМЭ ЗЫВОНЭДЭ

ӘН ҒӘДИМӘ ҺЫНДИ-АВРОПӘ ЗЫВОНИ СЫХАН ЧӘМӘ ЗЫВОНӘДӘ

ТМВ_19_09_2016_

            Чәмә азизә хәлғ! Әмә рә-рә вотедәмон ки, толышә зывон ијән мәдәнијәт веј ғәдимин. Әмә ыми вотедәмон һәғиғәти ғәзинә, ым һәғиғәте ки һесте, быми ни һич шәк-шубһә! Әмма веј вахти одәмон парседән чәмәку ки, чокнә сыбут бәзнемон карде ыми?  Бәмы омандо, бәвәдә ыми сыбут карде бәј мандедә ки, бә сипи – сипи бывотәмон, бә сијоән бывотәмон сијо! Јәне чәмә толышон вотәјнә, ым һынҹе ијән кынҹ! Бы һәхәдә нывыштә быән веј чијон, әмма чәвон һәммәј ијо тикрор карде лозим зынедәним. Һәмән бә нәзәрә быстәнәмон ки, ым веј кафтә мәсәләје, әве әј сојә зывонәдә изоһ карде һәләбәсә ко ни!

            Һар чокнә бедә быбу, ымруж аз бә ғәрор омәјм ки, нишо быдәм бәшмә гыләј нымунә. Ым нымунә ән ғәдимә һынди-Авропә зывонику чәмә зывонәдә мандә гыләј сыхане. Мыһум ыме ки, ҹо һич гылә Ирони зывонәдә мандәни һәмон сыхан.

            Умдәвом ки, шымә зынедәшон, чәмә ән дијәроә әнкә бобон быә ғәдимә һындә-авропәвыжон һәммәјсә јолә Хыдо авәгуррә еғандә Хыдобе. Тикәјән дырыст бывотомон, әв осмонәдә жиједәбе, авәгуррә еғандедәбе, чәј нәтиҹәдән авәву чәкедәбе. Әв һәмән мандә хыдон һәммәј јолбе. Ғәдимә һындонку чы авәгуррә хыдо ном Индраје, јунано бәј вотедәбин Зевс, ромәвыжон вотејдәбин Јупитер. Ғәдимијәдә хәлғон жыго бовә кардедәбин ки, чы авәгуррә хыдо дештә тохмәхи ја әмуди жәјдәбе бә авон, чәвоно ов еһуриједәбе сару ки, бәрәкәт нозил быбу бә зәмин. Охо чы авәгуррә хыдо һәмән һәмрәғбе бә мәһсулдорәти ијән бәрәкәти. Әве мәхлоғ жыго зынедәбе ки, авәву чы авәгурә хыдо бә авә жә тохмәхи нәтиҹәдә бешедә бә мәјдон.

            Ғәдимә һындә-авропәвыжон бә тохмәхи ја әмуди вотедәбин *waĝros. Чы сыхани һәрфи мәно ыме: “петокнијә”, “пытыпоә кардә”, “чаппә кардә”, “пејәтокын”, “пытыпоәәкә”, “чаппәәкә”. Чы Индра зәһминә авжори санскрити зывонәдә быә номән быми бешедә: vajra. Чы сыхани гыләј мәноән “әлмосе”.

            Авестәдә бә һындон вотә vajra сыхани пегыниједә сыхан vazra-. Чыми мәноән һежо “тохмәх”, “ләво” јаанки “әмуде”. Есәтнә фарси ијән толыши зывононәдә ым сыхан мандә бы формәдә: gurz. Ғәдимә Ирони нәһәнгә ғәһрәмон Рустәм даминә әсри епик поемә “Шаһномә”дә мәһз де гурзи рә-рә кыштедә ыштә дышменон. Әмма ғәдимә фарсон зывонәдә чы Индра vajra- мандә бәнә vadra-. Чәјкујән мијонә фарси зывонәдә бәмә мәлуме сыхан bēr, чәј мәноән авәвује. Ым чәјку хәбә дојдә ки, ғәдимә фарсонән бовә кардедәбин ки, авәгуррә еғандәкәс дештә дын авжори петокнедә авон. Фарсон бәштә зывони ғанунон мывофиғ, быми вотедәбин vadra-, әвән бә ғануни мывофиғ, пегардәбе бә bēr.

            Есә боән, бунәмон чәмә зывонәдә чиче ычми ном, чымы азизгирамијон? Әмә быми вотедәмон “авәву” (āva-vū). Чыконҹо омә ым сыхан? Дыглә сыхано сохтә быә ым сыхан: “авә” ијән “ву”. Бы сыханәдә быә “ву” веј әһмијәтине боәмә. Шәк ни ки, ым сыхани ришә бешедә бә һәмон *vadra, чәјән һәрфи мәно “әмуде”, “ләвоје”, “тохмәхе”.

            Чымы азизон! Шымәку әжом ыме ки, сәһв емәғандән чымы ијо вотә сыхан “ву”ј де ҹо гыләј “ву”ј! Бәшмә јод бијәм ки, чәмә кали топонимонәдә раст оме бебә бы сыхани.  Мәсәлән, Барзәву, Һавзәву. Әмма бы сыханонәдә быә “ву” нишо дојдә “вырәј”. Чыми ришә бешедә бә ғәдимә Ирони зывонәдә быә сыхан *wahāna-.

            Есән боәмон, сәкыштә быжәнәмон бәштә тәһлили, бунәмон, чичымон бә даст варде зынәј.

            Иминә нәтиҹә ыме ки, чәмә әнкә бобонән ғәдимијәдә жыго зынедәбин ки, авәву сәбәб ыме ки, чы авәгурә хыдо дештә ләво жәјдә бә авон, пытыпоә кардедә әвони, әвон вош бедән, емедән бә зәмин. Чәмә әнкә бобонән, бәнә ғәдимә фарсон, *vadra- вотедәбин бәј. Ымружнә ружәдә, чәмә зынәјку, ҹо һич гылә хәлғ жыго вотедәни бә авәву!

            Есә виндыоне ки, ғәдимә зывонон зынәкәсиро чәмә хәлғи ијән чәј зывони ғәдимәти сыбут карде гыләј һынҹе ијән кынҹ?! Иминә нәзәрәдә ым гыләј гәдә сыхане, әмма чәј һыкм веј гоне! Мәһз ым гәдә сыхан әмәни бардедә бә ән ғәдимә һындә-авропәвыжон жијә вахтон, бәчәмә ән дијәроә әҹдодон...

            Әве, чымы азизон, Лејла һовә  һар сәфә бәшмә вотедә ки, чәмә зывони ғәдри бызнән, нығо быдән әј бәнә ыштә чәши гылы! Чумчыко әмә һәм бы зывонәдә есә гәп жәјдәмон, һәмән чәмә зывон чәмә ғәдимә тарыхи нышонәје! Әмә дештә зывони комәги сыбут зынедәмон карде ыштә шинә-шәкә хәлғи ғәдимәти!

            Хыдо комәг быбу бәчәмә хәлғи!

Хыдо комәг быбу бәчәмә һәммәј!
            Амин!

Толышпресс ТВ : ТМВ_19_09_2016_ӘН ҒӘДИМӘ ҺЫНДИ-АВРОПӘ ЗЫВОНИ СЫХАН ЧӘМӘ ЗЫВОНӘДӘ