ЧЭМЭ ПЭРЭНДОН: СЫЭСИНЭ-СОЛОКАФТЕ-СИJОКИЖЭ-ПОСЫF

ЧӘМӘ ПӘРӘНДОН
СЫӘСИНӘ-СОЛОКАФТЕ-СИЈОКИЖӘ-ПОСЫҒ

СЫӘСИНӘ

шәфәг бүлбүлү – зарянка

     Бә былбыли охшәш дојдә. Кумәјжә то бәбе. Гәдә кижәј. Гыј, синә порыш бә сыә ранг жәјдә. Әче былбылисә фәрғыш ыме ки, былбыл бәчәмә тәрәфон әвәсори сыфтәдә омејдә, товсони охојәдә бешејдә шејдә. Әмо сыәсинә һежо чәмә мәһоләдә бејдә. Зомсонәдән. Кәши, пешти пороныш мыхәки бејдә. Лынгыш кырте. Бә сијо жәјдә. Со-бәдә, боғонәдә, быр, кыл-кымот бә выронәдә жијејдә. Кулонәдә-зәминисә 1 - 1,5 м былындијәдә лонә гәтејдә. 4-6 гылә моғнә нојдә, балә бекардејдә.

СОЛОКАФТЕ
ҝөј гаратојуг – деряба

    Шыллыжисә ғәдәри дыжде. Әмо андоми сохтемоныш бә шыллыжи охшәш дојдә. Поронышән бәчәј пори ранге. Гыләј фәрғ ыме ки, че кәшон пори дыләдә кавуфә (абијә) рангәдә пороныш һесте. Шыллыжи синәсә чил-чил веје. Солокафте синә, лузи порон һәм веј сипин (шыллыжики бә хоки ранге), һәмән ә чил-чилон камин.

     Бәчәмә тәрәфон зомсонәдә – воә војәдә омејдә. Де дастә омејдә. Дастәдә 50-60-100 гылән бејдә. Пешо 2-3-10 гылә арәдә нәвејдән. Солокафте сәдо, әчәј кардә “ҹах-ҹах” веј дијәроәдә мәсе бејдә.

     30 сор чыми бәнав чәмә тәрәфонәдә бипә до вејбе. Бипи чынејәдә че дон бәшонәдә гылә-гылә оәгәтин. Әвотин “ымонән че солокафте бахшән”. Һәјғәтән солокафте әвој, әнышти биписә. Гәдә-гәдә әһәј.

     Гуждыш һардәније. 70-80 ғ боме. Жоғо кижон де кижәдоми гәте бо одәмиро сәрф кардејдә. Де тифанги жәј не.

СИЈОКИЖӘ

гаратојуг – черный дрозд

    Пори рангыш сијој. Һежо че кижә номән дәчәј пори сијо бе ангыле. Шыллыжисә ғәдәри дыжд, солокафтесә камиши һырде. Әмо нијә кокә гылә чәј то бејдә. Моә сијокижә пор тикәј рушинә сијо рангисәј. Нијә сијокижә порон тынд сијо бејдән. Ҹо фәрғ чәвон тыконәдәј. Нијә сијокижә тык сы бејдә. Моә гылә сијо. Лынгонышән сијо бејдән. Вишонәдә, кылкымот ве бә вырәдә веј бејдә. Зомсони әјо дәвонејдә. Воә лап веј војәдән сијокижә ыштә дони пәјдо кардејдә. Шәпә ныжәнә выронәдә, че ғалинә бырон жијәдә отыр кардејдә, боштә һард пәјдо кардејдә. Мелы-мәвуш һардејдә. Сијо гылә, сыә гылә донон һардејдә. Сер һардејдә.

     Кәшон дырози 32-34 см бәбе. 80-100 ғ боме. Сијо кижә сәдо – “маһне” - бәрк бешејдә. Бәнә солокафте әвән “ҹах-ҹах” кардејдә.

     Сијокижә веје. Навко де кижәдоми веј әгәтин. Гуждыш һардәније.

Толышә фолклорәдә де сијокижә ангыл ын шеерә нымунәмон пәјдо карде:

Сијо кижә, сәғырә кижә,

Бој бошамон бо хол-хычә.

Хол-хычә вәте-вәте,

Ардәвили сәғыр моте.

“Толышә дынјо”: Боку, 1994

ПОСЫҒ

Султан тојуғу – Султанка

     Чынгырисә дыжд бејдә. Тыкыш дыжде, сыә рангәдәј. Тәвили кәчәлә вырәшән сыје. Јәни сыә пуләкыш һесте. Пори умумијә рангыш һавзләвун – кавује (аби). Думи жинә пороныш сипије. Лынгоныш сыләвуне. Дырозә ангыштоныш һесте. Тижә нангыроныш бејдә. Кәшон дырози 50-58 см бәбе. 850-900 ғ омејдә. Лејнон арәдә, дәло бә выронәдә лонә гәтејдә, жијејдә. Бәрк витејдә. Һаканә бә ожә, аләфә мәзонән бешејдә. Памәдорә һијәдә ижәнән быринә каналәдәм виндә.

      Посығ де рәсә (лејнә, пизә, аләфи) ҹывонә гыты, дечәј туми һарде жијејдә. Бә посығи ән канә “ғәдимә” кижән вотејдән. Ысә бә посығи әнҹәх Ғызыләғазәдә, Сәријәдә раст оме бәбе. че посығи жеј ғәдәғән кардә бә. Әмо жәјдән. че посығи дырозә лынги че зоноку бырнијәдә гыләј дамәр (рәғ) бә бетон бешејдә. Әј окырнијәдә че посығи ангыштон обејдән–ви бејдән. Жоғо бызын, әв рахс кардејдә.