ЧЭМЭ ПЭРЭНДОН : ГУЛИМПЫРТ – ГОПИСЭ – ТОРАЧ - ТЭТУР

 

 

ЧӘМӘ ПӘРӘНДОН

ГУЛИМПЫРТ – ГОПИСӘ – ТОРАҸ - ТӘТУР

 

ГУЛИМПЫРТ

Бирәбитдан – Крапивник

            Парчинонәдә, че быр–кымоти дыләдә жијејдә. Чәмә мәһоләдә быә ән гәдә пәрәндәј. Пороныш тындә мыхәкә рангәдәј. Сәш че фындыхи то, андомыш че јапонә визи то бәбе. Јәни, гулымрыпт 20-30 ғ бејдә. Думыш, тыкыш кырте. Хычәсә ныштејәдә чәј гәдә дум рост бејдә, ныштејдә. Пәрејәдә икәрәмәдә пәрејдә. Жоғо бызын, пырт жәјдә. Ғавәрән чәј номи гулымпырт бејән сәбәб һежо ыме. Јолон вотејдән ки, гулымпырт 6 манг ыштә лонәдә димбәпе олхартејдә, лынгонән рост кардејдә.

“Јолон сыхан” китобәдә бә гулымпырти аид  2-3 гылә ифодә һесте:
    * Гулымпырт вотејдә: “Аз ныбом, осмон бәрыжије”
    * Гулымпырт ше бо шири ро пебырније.

            Гулымпырти барәдә нимоне ҹо мәлумот.

 

ГОПИСӘ

Јоғундимдик бозҹа – Зяблик

            Кумәјжә то, ғәдәри чәјсә дыжд бејдә. че синә пори рангыш сипи, кәши, пешти пороныш бәнә кумәјжә пори бејдә. Кәшонәдәш 2 гылә сипијә порыш бејдә. Бәчәмә тәрәфон, әсосән, зомсонәдә, воа војәдә омејдә. Воа сәпе емә дони, кумә вәдә аләфи отырнијејдә. Ҹо вахти чәмә тәрәфонәдә гописәм виндәни.

            Толышә фолклорәдә де гописә ангылә нымунон һестин:

Гописә, кәмәнди писә,

Ахчә бынә бәчымы кисә.

Шим бә кә, виндыме нокә!

Әҹәб речине рахсәкә.

 

ТОРАҸ

Тураҹ – Турач

            Нијә тораҹи тәвил сијо, тәпә порон хаки, кәши порон тындә хаки, ами гылон бозин. Пештәдәш сијо ријоныш һесте. Думи поронән сијон. Синәш, лузышән сијој. Лузи житоныш тынд зарде. Моә гылә рангон бә нијә гылә нисбәтән пәлешге, рушине. Гыјәдәш һалғә һесте, че синә, лузи пороныш, ижән тыкыш рушинә зарде. Һар ды ҹинси лынг бә зарди жә сијоләвуне.

            Ын пәрәндә кыл-кымотәдә, боғонәдә, тәныкә вишонәдә жијејдә. че марти охојәдә моғнә нојдә, 20-21 руж че моғнә сәпе ныштејдә. че рәсон тумон һардејдә. Ијунә мангәдә 2 кәрә балә бекардејдә. Нијә тораҹ 450-600 ғ, моә гылә - 380-520 ғ омејдә. Ысә чәмә тәрәфонәдә бә тораҹи раст оме бејдәни. Ғызыләғазәдә һесте. Гуждыш һардәније, веј ләзәтин бејдә. Кам мандә. Нығо дојдәм.

 

ТӘТУР

– Гур-гур (Гумру) – Обыкновенная горлица

            Тәтури сәј пешт, че гыј порон хаки, че гыј јани порон бозин, ыштәни бә каву (мави) жәјдән. Пешти нави тәрәф хакије, кәши кутыш бозе. Думи пенә һиссән бозе. Ҹыландонәш,  лузи навыш нығә рангәдәј. Жинә һиссәш сипије. Тыкыш сијо, лынгоныш сыје. Бә кафте охшәш дојдә, әмо чәјсә и кәрән гәдәлије. Кәшон дырози 32-36 см бәбе. 200 ғ омејдә.  Вишонәдә, боғонәдә, до бә вырәдә лонә гәтејдә. Шәһронәдә лап веје. Парконәдә бә тәтурон бәнә шәһри кафте одәмику рәмејдәнин. че кәфшәни аләфон туми, тахыли дыве бәпештә емә гандыми, ҹәви, нохути, мәҹу гырдә кардејдә һардејдә. Дастәдә 10-12 гылә тәтур бејдә. Веј вахты гит-гит нәвејдән. Гуждыш һардәније. Һар ды ҹинс моғнәсә ныштејдә -  15-19 руж. 2 гылә балә бекардејдә.  

            Толышә фолклорәдә бә тәтури номи раст омејдәмон:

Тәтур, тәтур, ангивинә шон,

Кинә мәдән бә толыши.

Толышон тук бәкан,

Кинә боло рук бәкан.