ЧЕ ТОЛЫШОН ЭСОС МЫШFОЛОТОН - V

 

ЧЕ ТОЛЫШОН ӘСОС МЫШҒОЛОТОН - V

Молдоәти. Нијә-нымо

РЗА МУСАЈЕВ

“ШАҒЛӘСЕ - ЕТНОГРАФИКӘ ЕТЈУДОН”

 

 

            Толышон ибтидоику нығо доәшоне мол-мәлә. Тарыхә сәвонон мәлумот дојдән ки, иминә вәшјәнә һәјвонон һәмул кардә хәлғ һежо толыш быә. “Әвестә”дә че бызи, ғочи, зандәго и.ҹ. кәј һәјвонон барәдә быә нәғмонән хәбә дојдән чымику.  Чәмә хәлғи тарыхә тәсәрруфотә формонәдә гыләј быә моләвонәти. Банды-кујәдә жимон кардә толышон һәнијән веј нығо доәшоне мол-мәлә. Чымику хәбә дојдә чәвон номән – “голышон” вотәшоне бәвон. Јәни “говон”, “го, мол-мәлә огәтә толышон”.

            Толышәдә ободә кә һисоб әкәјн мол-мәлә огәтә быә кәон. Һежо сәбарз кардәше толыш омәкәсон тоно ын тәсәрруфоти. Әвәз кардәше веј хорәкон че моли шыти, моси, ҹыри, пәни, каски, дәләмо, пәнјә, һыши и.ҹ.ч.

            Толышон огәтәшоне әсосән го – зандәго, него, гомуш, асп, пәс, быз и.ҹ. жинә толышәдә рытубәт ве бе горыш пәс кам огәтәшоне. Пәси нише тов бә сарди- рытубәти.

            Че кәј коонәдә, - езым и.ҹ.ч. кырнејро огәтәшоне һә.

            Душо – зандәгоје. Че зандәго тожә зандә балә – гуг (гуглә), нијә гылә – кәлә, моә гылә – гевәје.

            Һәлә 100 сор чыми бәнав Толышәдә һәм вырә – кәфшән, һәмән јомјә һестбе бо мол нығо дој. Че толышон молон сори дырози кәфшәнәдә әбин. Һәтто, жыго әби ки, остәнә мол һежо кәфшәнәдә әзанди, 10-15 ружи бәпештә дештә гуги әвој бәштә сојби кә…

            Зандәго зандејәдә дәрһол бәчәј гуги жи дој гәрәке ки, әв пемужијо бәштә моә. Пеш жи дој әдушин зандәго, чәј шыто әпатин пәнјә. Јәни веј зығин (рујәнин) ијән пынд бе горыш, ын шыт бәнә пәни әби, бәјән вотејдән пәнјә. Пешынә ружонәдән зандәгоә шыт һәлә “шыт” бејдәни, “һыш” бејдә. Һафтәј бәпештә шыт дешејдән.

             Зандәго душе бәнав, шыштејдән чәј гујәни, пешо гуги вадојдән чәј моәсә, одовон кардејдән әј, јәни гуг камиши дијејдә ыштә моә. Пешо душејдән зандәго.  Душејәдә бо гуги огәтејдән чәј “бахши”. Гуг дијејдә ыштә моә си бејдә. Чәјо әј ҹо кардејдән моәку. Тосә зандәго шыти һышк бе душејдән әј, гугән дијејдә ыштә моә. Чәјо зандәго ожәнејдә ыштә балә, јәни һәни һаштејдәни дије.

            Гомуш, јәни “бә муши охшијә го”. Де дығғәти дијә кардејдәдә, винде бејдә ки, че гомуши ранг, му бә муши ранги, муј мандејдә.

            Гомуш овәҹонәдә жијејдә. Дыјокәнонәдә, Мырдовәдә бешә пизә, дәло, ҹурбәҹурә аләфон һардејдә. Си бејәдә ныштејдә бә ов. Быми “бә ағәнәғ ныштеј” вотејдән.

            Веј ләзәтин, зығин бејдә че гомуши шыт. Кечә әбырни гомушә моси. Навко гомуш веј әби. Чәмә ланкони дијонәдә гыләјни, - Гомушәвони номән һежо чымику хәбә дојдә (10-15 сор чыми бәнав чә диј ном дәгиш кардә бе. Ысәт бә Гомушәвони “Ҝөјшабан» вотејдән?! Чиче чы сыхани мәно, һич чәј ноәкәсонән зынејдәнин Охо, ын һәғиғәтән “Шабани ди”бу, бочи ын Шабан “каву” бәнине? Чанә нывыштәкәсон, етироз кардәкәсонән бин, ныбеше хәј. Мәғсәд чә диј ном ни, бы зәминәдә че толыши ризи гин кардеје!?). Ысәт Толышәдә гомуши ашмарде бәбе де ангыштә.

            Потығ вотејдән бә гомуши балә; нијә балә – кәлчә, моә гылә – мончә. Кәлчә јол бејәдә бәј кәл вотејдән. Тәсәрруфотә коонәдә око дојро әпыштин кәли. Бә пыштә гомушә кәли “әрәмығ” вотејдән. Кәлә котән, кәлә әрәбә чәмә мәһоләдә веј әби.

 

ШӘВНЫШТ

 

Зомсони дорозә шәве,

Жены-мерд шедән бә нәве.

-Бә кәдә чы гәвә-гәве?

-Ын че толыши шәвныште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште!

 

Одәмон речбәреч ныштән,

Сијо чоән мијондә вәшдә.

Мусса маму чобоғ кәшдә.

Гәвчәрәз сә-кәше, быште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

Әғә кардә нывенҹәнә,

Вотдә, бә кијә езым дәнә!

Бә мәјдон омдә дәнгәнә:

Гылә нохут, ымән пыште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

Нәғыл вотдә Синәдәфтәр,

Дастони сәбәсә әзбәр!

Әј һандәшни китоб-дәфтәр.

Бәс ын чиче, ыштәнбәште?

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

Гәп жәјдә Һындистонику,

Лејлику, һәм Мәҹнунику,

Диви һафт гылә ҹонику.

Мәлыкмәммәд диви кыште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

Че сукон дыминә һанде,

Ғәриб че воә житон манде.

Нәғыли охој ованде,

Чы пиәкәсон вырә вәште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

И кәсыш гиж кардә һани,

Јолон гуш дојдән шин-шини.

Әғә дијәш кај бәштә жени.

Нәнән ки леғәштән рыштә,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

…Муршуд бә Мисири рәсе,

-Әндәм гәп жәј, әнгым ләсе.

Гырд огынјәм, һәни вәсе!

Бәштән бышән, думош маште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.

 

Нәғыл воте јолә һыне,

-Бошамон, маму огыне!

Осмоно се сеф егыне:

Ымән че шәви сәкыште,

Чы мәҹлиси ном шәвныште.