ВЭJЭ ДАРД

ВӘЈӘ ДАРД

Бышум бә вәјә, ја нышум?

Амјәзо

Һандәкәс, мәвужи, сәрловһә һанденҹән, әлбәһол бәпарсе: -“Ым чы сәрловһәје? Чокнә јәне “вәјә дард”? Мәхлоғ вәјә кардејдә ки, шојво быкә, шоткомә быкә, јодо бекә ыштә дарды-сәри, ым хонәхоән дардику нывыштејдә! Вәјән дард бәбе? Чәмә хәлғи дардон сә-быныш ни, иглә ым мандәбе ки, вәјән дард бызнәмон!”

Ыврәш росте ки, сә-быныш ни чәмә хәлғи дардон! Чандә соронин пеһандејдәмон әвони, ро-ријә нәвејдәмон ки, чокнә быкәмон, чич быкәмон ки, сәбәро быкәмон әвони? Интаси нығыл-нығыли фикир быкомон, бә һар гылә толыши бәнә ружәрушнә бәлли бәбе ки, чы дардон һәммәјән ныбо, чәвон вејни банде бә иглә мәсәлә: дард чәмә ыштә довләти дарде! Тикәјән дырыст бывотом, ЧӘМӘ ЫШТӘ СӘБӘСОЖӘ ДОВЛӘТИ НЫБЕ ДАРДЕ! Һәлбәттә, довләти бе ыштән-бәштә, чокнә бәвотен, автоматик хәлғи ишкилон, чәј дардон һәммәј һәлл бе мәно дојдәни. Кали толышон бәзнен воте ки, анә довләтон һестин дынјо димәдә ки, чәвон хәлғон сыпә ружәдән, дардонышонән чәмә хәлғи дардонсән һәзо кәрә вејин! Ымән росте, азән чок зынејдәм ыми! Әве, һежо ијоән ижән вотејдәм ки, аз сәбәсожә Толышстон вотеәдә, шымә вотә жәго довләтон нәзәрәдә гәтејдәним! Висты се соре вотејдәм ки, чәмә сохтә довләт, мәсәлән, бәнә есәтнә Озорбојҹони республикә гыләј сохтемон бәбебу, бәвәдә бәмә һич лозим ни әв! Довләтән бәпе довләт быбу! Аз довләт вотејдәм бәшмә!

Бә гиј быгәтәмон ки, ым гыләј јолә мывзује. Әве, аз веј дыроз гәп жәј фикәдә ним бы һәхәдә. Хыдованди, ҹо гыләј асудә вахтәдә бәнывыштем бә һәхәдә. Есә ҹоје чымы мәтләб. Де дығғәти баһандошон чымы ијо нывыштәјон, бошмәнән бәрмалә бәбе әв.

Заһирән вәјә чы аидијотыш бәзне бе бә довләти? Жыго пегәтомон, вәјә һар кәси ыштә шәхси које. Хонәхо киш бәпије, бә чики бәј дајнә бәвғанде, де хәлғи дәби вәјә бәка, сәбәсојб бәбе, ја, бәпијеше, дәбәчыке ыштә пијә кинә кәши, бәварде әј бәштә кә (бәвитвоне әј), чәјоән де Хыдо Ғырони, де Пејғәмбәри шәриәти хос-хосинә кәбин бәкарде, бәбе кә! Бәвотешон, быми чы довләт? Јәне бәшәри тарыхәдә һәзо-һәзо сорон һич довләт быәни, мәхлоғи вәјәш кардәни? Довләт бе ја ныбе, вәјә һежо һар гылә одәми жимонәдә ән јолә шоткомә быә! Жыго нәзәро дәвономон, бәвәдә вәјә де довләти ангыләти ыштәни нишо дојдә иглә чијәдә: Довләт быә хәлғон нымојондон вәјә кардеәдә, әксәр һолонәдә рәсми ғејдијото дәвардејдән, довләти мывофиғә органон бә учот сәјдән кә быәкәсон, зынејдән ки, довләти шәһрвандон чандә гыләјни хыјзонсојбе, чандә гыләјни субаје, ја веве. Әве вотејдән ки, хыјзон бәшәри ҹәмјәти, һәмән довләти иминә римәмоје, чәј лестыје! Довләти ки бә учотыш сәј ым хыјзон, демијән һәм шујә, һәмән жен кали еһдәмонон пегәтејдән бәштә гиј. Еһанә чәвон ком гыләјни дәгордыно ыштә еһдәмони, бәвәдә довләт ҹәзо дојдә бә һәмон шәхси. Демијән довләт исбот кардејдә ки, әв зомине бо вәјә кардәкәсон, кә быәкәсон, бо һар гылә хыјзони.

Һәрчәнд ки, есә чәмә “сивил” вотә веј довләтонәдә, хысусән Авропәдә дәбисә ни хыјзони жыго рәсми бә учот сәј. Бә мәмләкәтонәдә шәһрвандон вејни “мылки кәбинәдә” жијејдән, јәне ыштә кәбини рәсми ғејдијото дәвонејдәнин. Чыми мәноән, лап сојә зывонәдә бывотомон, һәрки-һәркије!

Чыми гыләјән мәно әве ки, бәшәр де фатхәши огардејдә бәштә сыфтә, бә доврон ки, һәлә хыјзон ныбе гыләј сосиал тәсисоти ғәзинә. Ҹинси пебемононән умжәнәбин, нә кәбин ныбе, нә чәј учот. Ым һәмон вахтонбин ки, бә дынјо омә корпә пыә мыјәән кардејән имкони хариҹәдәбе! Әве, бәшәр де моә ријә шејдәбе, бымијән есәтнә елми зывонәдә вотејдәбин “матриархат”.

Чәмә толышон ыми бызнон чоке ки, бәшәри тарыхәдә иминә илаһи китоб “Авестә”је ки, хыјзоныш мығәддәс, ҹәмјәти римәмош елон кардә! Бо һар гылә толыши вәјә ән јолә шоткомә бе сәбәбон гыләјнијән һежо ыме!

Есән огардәмон ыштә мәтләбисә. Маштә, Хыдованди, шәниним бә вәјә. Чәмә дыглә шинә-шәкә ҹывонә толышә балә кә бејдән! Чокнә бәвотен, Хыдошон хәј быдә! Сыхани рости, чандә ружонин мәхсуси омәм бы ғәрибә мәһол, бә чәшим ә вәјә! Интаси шојвојым чанә бандән быбо, анән нороһатим. Һәрчәнд ки мыни нороһот кардә чијон иглә де маштәнә вәјә әлоғодор нин. Есә ым нороһатәтијон ыштәни нишо дојдән һар гылә толышә вәјәдә. Әве, аз сәрловһәдәм жәго нывыште: “Вәјә дард”.

Мәсәлә бымәдәј ки, бы чандә сорон дыләдә һар гылә толыш һәм Озорбојҹони ыштәнәдә, һәмән чәј хариҹәдә миж гәтејдә иминә нубәдә де чәмә һамсијә тыркон. Нышт-әшт кардејдән, ше-омә кардејдән бәјәнды кәон, хәјәдә ијән шәрәдә иврәдә бејдән. Әвон вәјә кардејдән, ыштә дустә, танышә, һәмроә, ханбозә толышонән сәдо кардејдән. Толышонән һежо бәнә бәвон.

Сыфтә жыгобе ки, һич гылә толыш веј бә нығыли нәши. Тырки вәјәдән тырки гәп әжәни, хәј-дыво әдәј, ыштә вәјәдән тырки әвоти, тыркијән хәј-дыво әдәј. Һичкијән чочин дијә нәкәј быми!

Әмма бы чандә сорон дыләдә ки әмә бә ҹангимон ыштә озоди роәдә, сорбәсор, мангбәманг, бәлкәмән ружбәруж жыго гыләј проблем бә мијон бешејдә, веј толышон ыштән парсејдән ыштәку: Ыштә вәјәдә кон зывонәдә гәп жәнинимон, кон зывонәдә хәј-дыво доәнинимон бәштә балон?

Чок-чоки фик быдошон, бәвиндешон ки, мәсәлән, һежо бы ғәрибә мәһолонәдә веј толышон вәјонәдә меһмонон иглә толышон ијән тыркон бејдәнин. Чандә гылә ҹо хәлғон нымојәндонән меһмонон дыләдә бејдән. Әмма дечәвон һич гыләјни мыносибәтәдә жыго проблем бешејдәни бә мәјдон. Урус ыштә зывонәдә хәј-дыво дојдә, ҹо хәлғон нымојондонән һежо жәго! Әмма сыхан ки рәсејдә бә тыркон, бы вырәдә Сутә Кәрәми бәмә гәтејдә! Пәшимон бејдә гыләј толыш ки, ыштә нәнә зывонәдә хәј-дыво дојдә һәмон вәјәдә, әлбәһол һич ныбо гыләј тырк пәјдо бејдә ки, толышон гәвисә жәјдә: -Ым чокнә које, әмәнон дәвәт кардә бә вәјә, бочи чәмә нызнә гыләј зывонәдә “тост” вотејдәшон? Јәне тәләб кардејдән ки, һәмә толышон ыштә вәјәдә тырки гәп быжәнын! Һәлә толыши хәј-дыво быманды бә и кәно, вәјә дырози тыркә маһнејон жәјдән-һандејдән, пәшимониш ки, гыләј толышә маһне баһанди, әлбәсаат гыләј тырк омејдә вотејдә ки, “Даһа бу олмады да!” Дарди јоли бымәдәј ки, кали бемәхә толышон ыштәнән тәләб кардејдән ки, “довләти зывонәдә” гәп жәј лозиме!

Һа, ијо, чокнә бәвотен, луси дум бә мәјдон бешејдә! Мәлум бејдә ки, димәдә бәты дуст, һәмро, ханбоз вотә тыркон, бәбе вотеј, һар гыләјни ыштә дыләдә дышмене дешты инә зывони! Бә инә зывони дышмен быәкәс чокнә дуст ја һәмро бәзне бе?!

Бә дијәро лозим ни шеј, һежо аз ыштәни мисал бијәм. Де һәзо орзу омәм бә вәјә, бәпијеме ыштә нәнә зывонәдә хәј-дыво быдәм бә ҹывонон! Аз бәболәжә чич быкәм? Ыштәни мәҹбур быкәм ки, ҹо зывонәдә бывотым ыштә сыхани? Бочи? Ја пегәтәмон чы мәсәлә ҹо тәрәфи. Азән гыләј меһмоним, бә вәјәдә быә тыркән бәнә бәмы гыләј меһмон. Вәјәсојби ки сәдош кардә әмә һәммәј, әзыним карде ки, мәрәшулә еғандым бә хонәхо вәјә! Охо чандә кәрә жәго быә ки, бәчымы ыштәнијән ныбо, бә ҹо толышон вотәшоне ым сыханон, кам мандә, гыләј јәнды егыны бә вәјә!

Чич быкәмон? Чокнә быкәмон? Аз ја ҹо толыш бә вәјә сојби әзынимон воте ки, сәдо мәкә тыркон бәштә вәјә! Иглә ромон мандејдә ки, мәшәмон бә вәјә. Әмма жыгоән бејдәнихо! Чокнә бәвотен, жыго дәдәм вај, жәго нәнәм вај!

Есә виндыоне, чы јолә дарде чәмә вәјә дард? Есә виндыоне ки, вәјә чанә банде бә сәбәсожә довләти? Охо хәлғ ыштә довләтәдә жимон бәка, ыштә довләти зывоныш бәбе, вәјәдә быбу ја којәдә, һәни ыштә нәнә зывонәдә гәп жәјәдә чәшәвәно әкәни бәштә гырдо-кәно ки, кијон чичон бәвотен бәты!

Бы вырәдә һандәкәсон бәзнен карде, быпарсын чымыку: Есә әмә чич быкәмон ки, нимоне ыштә довләт, һәмән чәмә довләти зывон, вәјә мәкәмон? Ым гыләј парс.

Һәлбәттә, бәшмә вотәкәс ни ки, вәјә мәкән! Быкән, лап веј быкән! Быми һички сыханыш әбыни бе!

Бәвәдә дыминә парс бәзне бе: Чич быкәмон, сәло мәжәнәмон бә тыркон?

Бә гиј гәтејдәм ки, ымружнә ружәдә, чанә ки чәмә нимоне ыштә сәбәсожә довләт, ым веј гонә парсе бомы! Чумчыко һәлә ки чымынән ҹәвобым ни бы парси. Һар гылә толыш бәпе ыштән мыәјјән быкә боштә, бәки сәло быжәны, бәки не?! Әве чымы ыштән бәштә доә парсән есә ыме: Бышум бә вәјә, ја нышум? 

Бо маштәнә вәјә софсәрост 24 саат мандә, әмма һәлә ҹәвобым һозы ни бы парси...