ЗУЈЭНЫЖ

Ымруж чәмә толышә әнывышт  Бәһмән Салеһи(1934-2009)
 моәо быә руже. Хыдо бәј ғәни-ғәни рәһмәт быко. Бәшмә диг-
гәти чәмә әнывышти “Зујәныж” һикојә едаштедәмон. 

ЗУЈӘНЫЖ

Сыби вахти бешим кәјку. Һәво ве шығ-шубе. Һәфтәј бәнав јолә воа воәбе, чә воәдә ијо-әјо мандәбе ләпәк-ләпәк. Толыши Арони сәјку та Толышә бандон нимәку бә пеј воәбе. Бандон кујәво пу кардејдәбин че воа сәпе бәди Каспи дыјо. Пештым бә вој чо километр рој пијодә омәјм бешим бә Ланкони-Бырәдиго машинә ро. Де автобуси рәсејәдә бә Ланкони Ләвәнги бә ро дәгынејдәбе Лики автобус. Ромәвони  ыштә тоно бәмы доше вырә. Һаканә һырд-һырди сыханән кардејдәбимон:

-Омә шәв че тожә сори иминә шәве, иде, ты бешәш кәјку. Бочи? Ликәдә бәвиндеш1961-нә бә вә омә тожә сори? Шымә кон вырәјжијон? Чичонәјон? Бә коврә  шејдәјон?

-Аз че Улуми рујәкәножым. Дијәдә миәллим ко кардејдәм. Че Боку Довләтә университети тарых факултә семинә курси ғыјобијә тәләбәм. Бә Лики ди Перзәкужә шејдәм. Әјо чымы моә дај Мусејиб дештә пијәжени жијејдән. Чәвон зоә Бокујәдә коәкәј, әјо жијејдә, һукмәти доәше бәвон чокә кә-бә. Азән бә Боку шејәдә мандејдәм че дај кәдә. Чымы моә дајзоә жен халә кинәме. Әвән ысә Перзәкужәдәј. Дајзоә чымыку хаһиш кардәше ки, чәј һәмро Перзәкужәо быбәм бә Боку. Әв ыштәнән коәкәј, сә быә чәј мәзунијәт, бәпе бышу бә ко. Чәј шујә бә Лик шејро нише пропуск, бәмы әркыш ше, вығандыше мы бә халәкинә хыдмәт.

-Веј чок, бәпе одәм бә одәми вәҹ бо. Әнҹәх пејәдә веје воа. Машин ко кардејдәни Лико бә Перзәкужә, машинә ро гынијә ни, лынгә ро гынијә. Бә шәв ебәгынеш, нечијон баһарден тыни роәдә. Ликәдә шанго бәмандеш чәмә кәдә, маштоне бәшеш.

-Бәпе маштә бышум бә Боку, пашо быбум дәрсәдә, әзыним манде.

-Аз вотыме, ты гуш ныдој, ыштән бәзнеш.

Һәши ешәбе автобус рәсејәдә бә Лики. Рушнә лампон пекардәшонбе кәонәдә ијән кучонәдә. Ромәвон веј дәчыкәј бәмы ки, шәви руж быкәм чәвон кәдә, аз гуш ныдоме. Һәм чәни егәтыше, һәмән тојки даршијәј аз ғәсәбә Ликику бә ғыбилә – бә дә ешејәдә. Зоноку бә пејбе воа. Бәди тыбә шејдәбим де лынги гынијә рој. Че чәни дыләдә де зуј виндеј бејдәбе һәши ешә тәрәфәдә быә дикә банди. Тынд быәныбе һәлә чымы чо тон де чәни. Че банди бәшо омәј гыләј сәдо:

-Һа зоә, киш ты, бә коврә шејдәш?

-Арони жиарә толышим, шејдәм бә Перзәкужә.

-Авжоры һесте?

-Ниме. Авжори чич кардејдәм? Аз тарсәкәс ним.

-Һа зоә, быманд әјо, аз омејдәм.

Пыјәјм. Чо-пенҹ дәғиғә бәпештә ә хонәхо чымы тоно бешејәдә винде бејдәныбе чәј дими. Барзә ҹывонә мердбе, дастәдә тифанг бе ошнә зынеј бејдәбе.

-Шинә бывә, ты зынејдәниш ки, тыни нечи баһарде че Лики воа роонәдә? Бесилоһ, беавжор воәдә ҹојлинә шанго бә ро шеј бәбе?

-Шинә бо, һичи әбыни, һарчи тарсејдә инсонику. Чымыку тохтә быби, мәтарс, быши бәштә нечијәвонәти. Хәшәҹон быби!

-Ты чочинәш, зынејдәниш чы вырон хәто-бәло, аз зынејдәм. Әве фикбәпешом ыштыку. Ҹојлинә ше әзыниш ын рој, тыни баһарден нечијон. Тыни бәбардем товә Перзәкужә, чәјо обәгардем. Егын бәди мы, бој.

Табе бим. Рој ше-ше парсәј:

-Толышәдә кон дијовыжиш? Чичонәш? Номы чиче? Бочи шејдәш бә Перзәкужә?

Чокнә бо автобуси ромәвони гәп жәмбе, боәјән жәме гәп.

- Чок зынејдәм Мусејиби. Јолә барзә бәдәнинә мерде. Ҹывонәтијәдә бәнә пәһливонибе, ысәт пијәмерде, чокә сипирише.

-Шинә бо, бәс шымә ном чиче? Кон вырәјжијон? Чичонәјон? Ғавәр раст омәјмон бә ијәнды, меһмон бимон… Азән парсәјм ымони гылә-гылә чәјку, вотыше:

-Ыштә мысылмонә инсонә ғарзи роснијејдәм бә вырә, бывә, Хыдо тоно гынокор ныбум, ым вәсе бомыно. Ыштәни бошмә ошко кардеј чы лозим?

Чы иллоф кардыме, чанә еһандыме, мерди һичи нывотыше ыштә барәдә. Охој сыхан рәсәј бын вырә:

-2300 сор чыми бәнав че Ирони подшо дастәдәбе чәмә ын мәһол. Македоныжә Искәндәр омәј че Ирони сәпе бә даве. Ҹанг бе Гавгамеләдә. Мәғлуб бе че Ирони подшо Дара, вите мәјдоно. Чәј Атропатенә вилојәти ҹанишин (сатрап) Атропат де каспијон (ысәтнә толышон) сәркәрдә Әромерди шин че Искәндәри палијо. Гәпемонәдә Искәндәри хәбә сәше Әромердику ки, чы мәно дојдә ышты ном? Әромерди бо ыштән ҹәвоб дој номәј димыш, ишорә кардыше бәштә јоли – бә Атропати, әјән ҹәвоб доше:

-Подшо ҹон хәш быбу, бәмәку һесте Каспианә номәдә че каспијон мәһол. Самијон Зиккирту вотејдән бын вырәј. Зијоротго мәно дојдә. Зәрдуст пејғәмбәр ын вырәјж быә. “Әвестә” бәј вәһј доә быә китобе. Әмәнән зәрдустимон. Че Каспи дыјо кәној Каспианә. Ын сәркәрдә каспианәвыже, ыштәнән каспије. Чәмә зывонәдә “Әромерд” – “Јолә мерд”, “Че јолә мерди ро” мәно дојдә. Әромерд бәштә номи гынијә мерде. Омәмон ки, шымәни бызнәмон ыштә подшо, шымәнән әмәни һисоб быкән ыштә ҹәмат.

Искәндәри мијонгәпон ижән вардыше сыхан бәсә Әромердисә:

-Фик дојдәбим, шымәһонәдә ки чы ҹурә ҹанг кардејдәбе. Бәгәм кардыме Әромерд. Парсејдәм ыштыку: “Әромерд, Дара тәрәфәдә жәго чокә ҹанг кардејдәбиш, сыфтәку оваште нәзниш бәчымы тәрәф”?

Әромерди ноше дастон ыштә синәсә, вотыше:

-Подшо хәшәҹон быбу, һар кәс бәпе быкә ыштә вышкијәј. Чанә Дарә мәғлуб быәныбе, витәныбе, ғарзхобим ҹанг быкәм бәјо. Ысә тыниш ғалиб. Подшо тыниш. Азән ышты сәрбозим.

Искәндәри бәгәм кардыше Әромерд, егәтыше чәј сә ыштә синәсә, мач кардыше әв. Әромердијән сә жәше че Искәндәри вәдә. Искәндәри вотыше:

- Доме бәты че Каспианә јолјәти, табе быбиш бә Атропати.

…Сәм дәпушијәбе бә гәп жәј, икәрәдә тифанг обәј думо: “Тах, тах”! Ды кәрә сәдо кардыше тифанги. Пәтронон дәгиш бејәдә виндыме и дастә нечи опыртијејдә бә думо. Ижән обәј тифанг: “Тах, тах”! Гин бин нечијон. Дыгләни мардәбин бәсә ројсә, гыләјән понзә-вист метрә чәмәку дијәро зингәвулә кардејдәбе бәнә јарәжә сыпә. Тифангәвони егәтыше ангыштә бәсә чәхмәхи, тифанг обәј, бырнише чы нечијән нәфәс.

Ак-ови пегәтәшбе мы, ларзејдәбин чымы гырон, беһоләтику ныштим бәсә воәсә, ныбеме ныхт бо әште. Тифангәвони гәтыше чымы кәш, рост кардыше мы, вотыше:

-Акы кардә, воа сәпе мәнышт, нохәш бәгынеш. Гәдә-гәдә быпо, бошамон, бә кәј бырәсәмон кәсојб ныһытә. Һа, ыштә гәпи быжән. Әромерди чич кардыше?

Бә сә дәшим ки, еј дад, ҹојли оме нәзнимбән ын рој, нечијон әһәјнбән мыни. Де фәхри ерәхәјм бын тифангәвони: Ым мерд чымы пејәрохыне, бетәмәнно ко кардә жәләвонон һәмонә Әромердинбән. Ваште чымы зывон, дәвом кардыме ыштә гәпи думо:

-Шинә бо, Әромерд һежо тынишәни! Хыдо ханди быкә тыни! ыштә әдреси быдә. Аз бомем бәшты по, деты дустәти, бывәти бәкардем, бәшты ғыбон бышум!

-Шинә бывә, бәвәдә раст омәјмһа бәты, шејдәбиш бо мардеј. Ышты мардеј вахт нијбән. Хыдо бәты раст вардыше мы, перохниме ты. Һәлә сә быәни хәто, быдә товә охој бә сә быжәном ыштә ғарзи. Тәки Хыдо тоно чок быбум, ҹо чиј лозим ни бәмы!

-Шинә бо, јәғын ты сојә бәшәр ниш ты, ғавәр Хызыр пејғәмбәришбу, ғаспу Саһиб-әз-Зәмонишбу, Әли Әлејһимус-сәломишбу? Хылос карде мыны…

-Сојә бәшәрим, моләвоним, тифангбәдушим, чы мәһоли одәмим, толышим, - воте-воте навәдә шејдә, һырд-һырди сырејдәбе. Азән думо әј шејдәм, чәј овлија бе һәхәдә һәзо фикон кардејдәм.

Һәмоон дәвардимон. Чан гылә ди чәмә бә жи рушнәдә вәшејдәбе, әмандә мәһол зылмоти дыләдәбе. Осмонәдә аски-виски дојдәбин гылә-гылә астовон. Окыријәбин че банди һырон. Зәмин-осмон бомыно хәшбе. “Шојд быбән, адијә мерд ни ым мерд, зынејдәјон кије әв? Әв бә дарәдә мандәкәсон ниҹот доәкәсе, әв че Хыдо овлијај”. Бә гәпбим ыштә аләмәдә. Мәсәме че тифангәвони сәдо:

-Рәсәјмон. Хыдо һифз быкә, сәломәт быби, аз шим.

Че Мусејибә дај со-бә рушинбе, лампон вәшејдәбин. Тифангәвон дијәро мандәбе бә рушнә, че кывә доон пештәдә бә согнәбе: јәни аз нывиндом чәј дими. Дәвәт кардыме әв бә дај кә, номәј. Ловә кардыме, ыштәни ошно быкә бомы, рој һәмро быәмон , ниҹоты доә бәмы… Чич парсәјм, вотыме, нымәсәше, иглә ымыш вотыше: “Зујәныжим”. “Хәшәҹон быби, шинә бывә, сәломәт быманд!” - воте-воте дәро гыније ше, чәшә пардәку сијәј… Мот мандим бәчәј рој дијә карде-карде. Бәмы жыго чијәј: Че Перзәкужә барзәјәдә бә барзәј рост бе, ше…