БЕ “ЧЫЛ КЫНДЭ” БЭЗНЕ МАНДЕ ЧЭМЭ ХЭЛF!

БЕ “ЧЫЛ КЫНДӘ” БӘЗНЕ МАНДЕ ЧӘМӘ ХӘЛҒ!

Амјәзо

Бәты вотәмбе, һа Биләм!

            Сыхан ки шејдә хәлғи һәхәдә, һар гылә толыш гушовә кардәнине ыштә гушонәдә ки, һич гылә дыминә дәрәҹәјнә, каммолјәтә, бемолјәтә мәсәлә әзыни бе ијо! Һәтто ә чијон ки анән әһмијәтин чијејдәнин бәмә, чок-чоки дығғәт сәғандомон, бәвиндемон ки, чандә һолонәдә чәвонән ыштә вырә һестышоне чәмә хәлғи озоди ҹангәдә. Сыхани кырти, һар чиј чәмә дығғәтәдә быәнине, дығғәт сәғандәнинимон бә һар чиј.
            Бы ружонәдә молағатым бе де чәмә ҹывонон. Чандә саат иҹо бимон, веј гәпонымон жәј. Чәвон һәммәј ијо бәшмә роснијеј фикәдә ним. Иглә мәсәлә, есә бој, вотәниним, чумчыко, аз жымәнә, воҹибе.
            Парсәјм ҹывононку ки, шымә зынејдәшон ки, чәмә хәлғи һестыше ыштә “хәлғи тәғвим”? Зынејдәшонбу, бәвәдә ки бәзне воте чә тәғвими кали тарыхон?
            Бәштә чәши вә бијән чымы һоли ки, һич кәси хәбәш ныбе нә чә тәғвимику, нәән чә тарыхонку! Охо, ымони нызнәкәс чокнә хәлғ бәзне воте бәштә, чокнә хәлғ бәзне бе? Әмма чымы вотәј әв ни ки, ым иглә ҹывонон гыноје. Һәлбәттә, әмәнән гынокоримон ки, чәмә ҹывонон зынејдәнин жыго ади мәсәлон! Де са сорон әмәнышон жыго тәрбијә кардә, бәчәмә мазгышон жыго нышандә ки, мәвотбән, чәмә хәлғи һич нишебән жыго тәғвим, жыго тарыхон! Ыштән умутәмоне ҹо хәлғи тарых, чәј тәғвим ијән ҹо чијон, бәштә һырдәнонән омутәмоне әвон. Жыгонә, чәмә хәлғәти иглә “һышкә кәфәш” мандә. Дамә быкошон, һәммәј толышимон, вејнимон толыши зывонәдә чок ја бевәҹ гәпән жәјдәмон әмма “кәфәмон” тәје! Веј толышон јодо бешән чәмә хосә адәтон, әнәнон, чәмә хәлғи әфсонон, мифон, чәј космогонијә тәсәввурон. Мылхәс, ижән вотејдәм, әмәнән гынокоримон бы мәсәләдә, ыштә гыно бә һәшә жәј әзынимон! 
            Интаси гыләј мәсәлән һесте ки, охо чәмә кали алимон чандә соронин шәв-руж бә дастпочән ки, бә дим бекән, умутын, тәдғығ быкән пијо чымы вотәјон, һәмән быроснын әвони бәчәмә хәлғи. “Быроснын бә хәлғи” вотеәдә, мәлум мәсәләје ки, иминә нубәдә нәзәрәдә гәтејдәм чәмә ҹывонон. Јолон ко мәлуме, бә сә дәшәнине. Әвон маштәку бә шанго бә кон ки, нунәпул ғәзәнҹ быкән боштә хыјзони. Һәлбәттә, чымы ын сыхани мәно әв ни ки, јолон һичи һандәнин нин! Һәлбәттә, әвонән һандәнинин. Интаси имкони дыләдә. Бәс бә ҹывонон чич быә? Бочи әвон һандејдәнин? Охо, чандә гылә мәғалә чап кардә быә иглә һежо тәғвими һәхәдә! Һандеј лозиме, чәмә хосә ҹывонон! Шымәку ымружнә ружи ҹо чиј тәләб кардә бејдәни, һандеј, һандеј ижән һандеј, умутеј, умутеј ижән умутеј!
            Вырәше вотәјнә, һежо ијо гыләј жәго тарыхи һәхәдә ды-се кәлмә бывотым. Ыштән-боштә пијо ыштә нывыштәјон һәхәдә бә но-пегәтбим ки, ибердәмәдә бәчымы јод омәј Рукә чылә. Бә думот шим ки, әмә бочи һа сор Јолә чылә һәхәдә кали чијон нывыштејдәмон, ыштә хәлғи тәбрик кардејдәмон де Чылә иди мыносибәти, әмма Рукә чылә һежо чәмә јодо бешејдә? Гирәм дығғәт сәғандомон, бәвәдә бәвиндемон ки, Рукә чылә “дыләдә” чандә гылә жәго тарыхон һестин ки, чәвон һар гыләјни гыләј сыре, һыкмәте, меҹузәје! Чәвон һар гыләјни чәмә хәлғи ғәдимәти, гәнҹинәтику хәбә дојдә!
            Әве, вотем, бы мәғалә чарчивәдә чәвон кали гылон бә јод бијәмон. Интаси чәвон һәхәдә гәп жәј бәнав, гыләј “Сәғби!” бывотәмон бә Игбал Әбилови ки, һәм марзи бы тонәдә, һәмән бә тонәдә быә Толышстонәдә гырдә кардәше чә мәлумотон вејни!
            Ыми һар гылә толыш зынејдә ки, Јолә чылә бино бејдә дәвардә сори декабри 21-дә, дамејдә омә сори јанвари 31-дә. Јәне, чыл руж бејдә. Чәјо бино бејдә Рукә чылә, умрышән бејдә 20 руж. Жәгобу, бәс бочи әмә бымијән “Чылә” вотејдәмон? Охо чәј умр ҹәми 20 руже!
            Мәсәлә бымәдәј ки, зымыстон че толышон хәлғи тәғвимәдә шәрти бә ды вырә ҹо бејдә:
1) Иминә чыл руж;
2) Дыминә чыл руж.
            Дыминә чыл руж, есә бој, ҹо бејдә бә ды поә: Иминә вист ружи ном Рукә чыләје. Дыминә вист руж әмма ыштәнән ҹо бејдә бә ҹо-ҹо тарыхон ки, чәвонән һар гыләјни һестыше ыштә ном: Пеш Рукә чылә омә да ружи ном Тәјә зымыстоне (“Сијо зымыстон”ән вотејдән бәј). Чәтонру Толышәдә бәј вотејдән “Афтаб баһуд”, жыго һисоб кардејдән ки, бы ружонәдә Һәши нијо бејдә бандон пештәдә. Зымыстони охонә да ружи ја һич номыш ни бәмәку, јаанки әмә һәлә зынејдәнимон әј. Чымы зынәј ыме ки, бәмәку “Идәвә” вотејдән бәј. 
            Сывој ыми, Јолә ијән Рукә чылә мијонәдә гыләјән тарых һестымоне, бәјән вотејдәмон Хыдыри/Хызыри ид (Хыдыр/Хызыр Нәби). Чәј умрән һафт руже. Быми чәмә Деғәдә “Дыздә раһан”ән вотејдән. Мәношән ыме ки, мәһз бы ружонәдә зәмин дәмандејдә бо таспе, воан ов бејдә, зәмин оҹон омејдә. Чыми бәпештә воә воа һәни веј мандејдәни зәмини димәдә.
            Зымыстони лап охојәдә чәмә зынә гыләјән тарых һесте, бәјән вотејдәмон “Чыл кындә”. Чыми мәноән ыме ки, бы ружонәдә зымыстони чанә гам ја сард бе һички сыфтәо әзыни воте. Әве, чәмә дәдә-бобон мәслоһатышон зынә ки, вахтисә бәнав шојво ныкәмон ки, һајди, зымыстон сә бе, һәни бә пичи еһтијоҹ ни! Әксинә, “чыл кындә” огәтәнинимон бо ружон ки, гирәм зымыстон сахт быбо, бәвәдә сард ныжәны әмәни! Де тарыхи аид чәмә хәлғи жыго гыләј мисалышән мандә: “Чыл кындән сә бе, зымыстон сә ныбе!”.
            Охојәдә ижән вотејдәм: Ымон һәлә чәмә зынә ијән гырдә кардә, нывыштә тарыхонин. Бәзне бе ки, һәлә ҹо тарыхон, номонән һестин ки, һәлә әвони зынејдәнимон әмә. Әве, чәмә һандәкәсон һар гыләјни бәпе дастпочә быбу ки, чәмә нызнә тарыхонән умуты, чәјоән әвони бәросны бәчәмә хәлғи!
            Һајди бәшмә гири һејран, чәмә хосә ҹывонон! Гирәм есә наһандошон, унымутошон, машки бе “чыл кындә” бәзне манде чәмә хәлғ!