КУЛМЭ МОJ НИ ТОЛЫШЭДЭ – II

Фәхрәддин Әбосзодә

КУЛМӘ МОЈ НИ ТОЛЫШӘДӘ – II

* * *

Барәтәли жыго чәмә зывони ғырјәти кәшәкәсебу, бәвәдә бочи и кәрә ыштә гәвыш окардәни, нывыштәшни гыләј ҹо кәси һәхәдә? Мәсәлән, ә номерди зоә номерд Әлирза бә вахти гыләј китобыш нывыштәбе, толышә сыханон вејниш бекардәбе бә тырки. Аллаһверди миәллими пыә Хыдо рәһмәт быкә, нывыштыше чәј китоби һәхәдә, һәтто хуни-муни бе дештә дијовыжи, дештә әғыләти һәмро! Бочи бәс Барәтәли ја есә сосиал шәбәконәдә ыштәни”зывоншыносә” алими ғәзинә бә ғәләм доә Сабир Шиндани ја һәмон ә Медибәг ки, вотејдә ки, “һәм тырки, һәмән уруси мыкәммәл һандәше”, и кәлимәшонән нынывыште чә китоби һәхәдә? Һәмон ә Әлирза де жәгоән гыләј ҹо номерди зоә номерди (Елмане чәј ном) иҹо нывыштәшоне “Толыши зывони лексикә” номәдә гыләј ҹо китоб. Әјоән де дај, де сај, де һәзо тыркә сыханонышон дәноә бә толыши зывон. Бочи Барәтәли лол быә, бәштә гушонышән памбә дәжәнә? Бочи “25 сор толыши ғырјәти кәшә Меһдибәг” ја Сабир Шиндани Ланкони мијонәдә гәтејдәнин ә Әлирза беғырјәти, дырнејдәнин чәј гәвәҹәнги? 

Жыго парсон анә вејин ки, әвони һәммәј бынывыштом, һич компјутерән тов әвәни, хосә толышон! Ым мәсәлән һесте ки, Бокујәдә беәдә чымы зывони чығылыш жәбе, анә вотәмбе ки, ҹоным тов нибәва, гирәм бо һар гылә толыши ҹобәҹо изоһ быкәм ын мәсәлон; чандә кәс зывонәзын һестебу, гырдә быбәмон ја Бакујәдә, ја Ланконәдә, ловһә навәдә быдән ыштә парсон, аз ҹәвоб быдәм! Иглә мерди һынә нырәсәј ки, рози быбу! Есә аз бешәм Толышо, әвон огардән бә шири-нәр! Һәлә ыми бынәмон бә и кәно, Сабир Шинданим сәдо карде бәштә кә, ныштим хаһишым карде, лап ловәм карде, вотем, Толыши зывони морфологијәмән нывыштә, синтаксисән, ты уруси зывони грәматикә чок зынејдәш, бој дыкәси һич ныбо Толыши зывони фонетикә бынывыштәмон. Боми лозиме ки, ты  бынышти чымы тоно, ыштә парсон быдәј бәмы, аз быдәм чәвон ҹәвоби. Чич бе чыми охој? Беше ше, детобә ымружнә ружи гыләј дим-додо ни чәјку! Бочи бәс есә мәјдоныш гәтә бә даст? Бошмә мәрағин бәбе, бәмы мәлуме! Чандә кәрә нывыштәме, вотәме ки, Сабир, ты зынејдәниш толыши зывони, һич зынејдәниш! Әве дештә кој мышғол быби. Мышғол беј пијејдә, бәвәдә баһанд, умут ыштә зывони! Бы чандә сорон дыләдә Толыши зывони умуте сәмтәдә и поән бә нав шәни, әмма дијәкән чич нывышејдә: “Filoloq piəkəs kiye? Çiç lozime? B.qasımovi səhvon qəte? Hələ ki ni. Bıbu, bəvotemən, bənıvıştemən...”. Ты бәнывыштеш, Сабир? Чандә соронин бә додиш ки, һарчи нывыштејдәш. Кыве бәс? Бынә бә мәјдон, әмәнән бывиндәмон ты чокнә филологиш! Нибәнывыштеш, чумчыко ышты һынә ни! 

Иглә Сабир не, ҹәми толышон бызнын: Толыши зывони грәматикә веј кафте, ғәлизе. Әј мығојисә кардеј әбыни нә де тырки, нәән де фарси грәматикә! Чәмә грәматикәдә әрәби грәматикә елементон һестин. Чумчыко ијоән гыләј сәдо әвәз быкош де ҹо сәдо, бәвәдә ҹо сыхан бејдә. Мәс.: едоштеј – сидијә тутмаг, едаштеј – тәгдим етмәк; овардеј – мүраҹиәт етмәк, ҝәјишмәк, евардеј – дүшүрмәк...

Бы чандә сорон дыләдә аз ыштә ҹоным музајиғә кардәни, шәв-руж грәматикәм умутә. Әмма Барәтәли Гасымов есә бәмы лыберә жәјдә ки, мәвотбән аз “игтыбоси рост вардејдәним”! Хок бәшты сә, Әбосзодә, бә чы руж мандәш ки, че Кусә Барәтәли лыберә жәјдә боты, алимәти дәрси дојдә бәты!

Есә аз шымәку парсејдәм, ҹәми һандәкәсон: чәмә зывони ән јолә дард бәгәм бымәдәј ки, әмә “чы” бәнывыштемон, ја “че”, ишорә әвәзәкә “ым” быәнине ја “ын”, мәсдәри охојәдә “ј” быәнине ја “е”? (Зывонәдә кон формон һестинбу, әвон һәммәј тәдғығ быәнинин, тәдғығотәдә бә нәзәр сәнинин, ым аксиоме!)

Зынәкәсән, нызнәкәсән, нодонән, ағылмандән бәмы танә жәјдә ки, мәвотбән, аз бә мәслоһати пемандејдәним! Хыдо ләнәт быкә бә дујәвожи! Чымысә веј мәслоһат кардәкәс һесте бәгәм? Интаси чикику гыләј чиј парсејдәмбу, әлбәһол ыштә диј шивә дәфырсынејдә бәмы ки, жыго быәнине! Һежо ә “че”ән жәго. Аз бәгәм “че” зынејдәбим? Мәслоһатышон зынәј, азән рози бим. Һәмән ијо чы фаҹиә һестехо? Беәјән аз ыштәнән гәпәдә “чы” вотејдәм. Чыми чы ајбыш һестехо? Әмма нәтиҹә әв бе ки, чә ружику пандәномә быә бомы, әве гуш дојдәм бә мәслоһати, әмма елми әсос гәтејдәм, нзәријә әсос гәтејдәм.

Хосә һандәкәсон, ыштә јодәдә чок-чоки огәтән: мисал сыбут ни! Чәмә шиә мәлон жәго ашығин бә һәдисон. Пәшимониш гыләј чиј быпарси чәвонку, дәмандејдән бо һәдис воте. Охо де һәдиси жычиј сыбут кардеј әбыни. Сыбут бәбе де мәнтығи, де елми! Барәтәлијән бомы мисал вардејдә Миллери ијән Әвәз Садыхзодә. Хыдо рәһмәт быкә чәвон һар дыјнәни! Јолә зәһмәтышон быә толыши роәдә! Әмма әвонән алим быән, ыштә сыханышон, нәзәрышон вотә. Әмма чыми мәно ым ни ки, чәвон вотәјон Ғырони ајән! Жыго бешејдә ки, Миллери нывыштәшејбу гыләј мәсәлә, һежо жәгоән быәнине! Кыве бы нәзәрәдә мәнтығ, кыве елм? Сывој ымијән, Барәтәли, ыштә чәшон чок-чоки окә, Миллери чок баһанд! Ә мәрһум нывыштејдә ки, “росте, аз нывыштыме Толыши зывони грәматикә. Әмма ым шифоһи (ҹонинә) зывони грәматикәје. Толыши зывони һәғиғи грәматикә ым зывони, хысусән чәј фоноложи системи чок зынәкәс бәзне нывыште”. Миллери ҹәми 2 һәзо сыханыш гырдә кардәбе, чәвонән тәғрибән нимә тырки сыханонин. Әве фәғырә мерд нәзәри мыддәо нывыштејдәбе, әмма мисал вардеәдә дәмандејдәбе бо зәвәријон кардеј. Чумчыко чә мисалон вејни тыркә сыханонбин, мандә сыханон вејнијән тәһрифонин! Пирејкоән жәго. Де жәго зынәј грәматикә әбыни нывыште! Манде Әвәз миәллим рәһмәтуллаһ, чок зынејдәшон ки, әв һәм чымы дај быә, һәмән чымы иминә зывони устод! Јәне нә Барәтәли, нә Сабири, нә Меһдибәги, нәән ҹо толыши чымысә веј нибәпијеше чәј хото! Росте, әј нывыштәше Толыши зывони грәматикә, интаси әвән чәмә зывони һәғиғи елми грәматикә ни. Бочи? Чумчыко Әвәз миәллими ыштә китобәдә кали елми-нәзәри  мыддәоныш рост нывыштә, әмма ыштә нәзәри исбот кардејро чәј вардә нымунон әксәр һолонәдә сәһвин, лап һозијә сәһвин! Аз чандә кәрә вотәме ки, гирәм Әвәз миәллим сәғ быәбәј, чымы ко һостон әби. Чумчыко әв јолә алимбе, һәмән зывонон чок зынејдәбе. Аз әныштим чәј тоно, дыкәси әнывыштимон Грәматикә! Чич быкәм ки әв ни бы дынјо димисә, азән мандәм авәрә бәнә Барәти ғәзинә номердон, нодонон дастәдә?!

Барәтәли Гасымов иддо кардејдә ки, мәвотбән, Толыши зывонәдә ҹәми дыглә һол һесте (һежо мандә толышон вејнијән жәго иддоәдән): 1) Бевоситә һол; 2) Воситәјнә һол.

Аз ыми вотејдәм, шымәнән чок-чоки баһандән, ыштә јодәдә огәтән чымы сыханон, һа толышона! Жыго гыләј сыхани, фикири, нәзәри нывыштәкәси, жыго иддоәдә быәкәси бынычып хәбәш ни зывонику, хысусән грәматикәку! Бочи? Чумчыко чәмә зынә зывонон (“чәмә зынә зывонон” нывыштејдәм ки, бәзне бе дынјо зывонон дыләдә ҹо ҹурә грәматикә быә зывонон быбун) һәммәјәдә жәгоје, јәне чәвон һәммәјәдә дыглә һол һесте: Бевоситә һол, јәне “Номинә һол”е ки, һич гылә ғулоғә ғәбул кардејдәни, әве бәј вотејдән “бовоситәјнә һол”, јаанки “мстәғимә һол”. Воситәјнә һолән ыштә нубәдә ҹо бејдә бә чандә гылә ҹо һолон.

Есә боән, тикәјән һырд быкәмон ын мәсәлә. Ҹо-ҹо зывононәдә сыханон һоло бә һол дәше роон, чәмон мыхтәлифин. Мәсәлән, тырки зывонәдә сыханон де ғулоғон комәги һоло бә һол дәшејдән. Бы зывонәдә быә ғулоғон һич гылә мыстәғилә мәношон бејдәни. Уруси зывонәдә һәм де ғулоғон, һәмән де навсыханон комәги һолон бә әмәл омејдән. Әмма чыми мәно ым ни ки, мәсәлән, толыши зывонәдә һол гыләј категоријә ғәзинә ни! Ым сәһве, бесәводәтије! Флектив зывононәдә де флексијон, һәмән де ғулоғон комәги сыханон һоло бә һол дәшејдән. Чумчыко сыханон һоло бә һол дәнышон, бәвәдә бә зывонәдә гәп жәј мымкун әбыни! Мәсәлән, фарси зывонәдә иглә де навсыханон комәги ә ко бә фајә рәсејдә. Әмма Толыши зывонәдә һоли категоријән веј кафте, мырәккәбе. Ијо һестин һәм навсыханон, һәм пешсыханон, һәм ғулоғон, һәмән флексијон. Ым веј дырозә мәсәләје, иглә мәғалә чарчивәдә әј һартәрәфә изоһ кардеј ғејри-мымкуне. Әве иглә мисал вардејдәм. Барәтәли ыштә мәғаләдә анә нывыштејдә ишорә әвәзәкә “ым”и һәхәдә. Дијәро шејдәним, һежо һәмон сыхани һоло бә һол дәше мисал вардејдәм бошмә, чәј тырки тәрҹумән дојдәм, чумчыко Барәтәли әнҹәх тырки зынејдә, нәтиҹән шымә ыштән бекән:

ЫМ - БУ

Номинә һол: ым - бу (Ым одәм омәбе бәчәмә кә – Бу адам бизә ҝәлмишди)

Сәјвонәти һол: чыми – бунун (Чыми шикилым винде – Бунун шәклини ҝөрдүм)

Сәмтә һол: быми – буна (Быми (Бы одәми) (бәки?) вотыме – Буна (Бу адама) (кимә?) дедим)

Тәсиринәти һол: ыми – буну (Ыми (чичи?)  бәһват бәмы – Буну (нәји?) мәнә сат

Вырәј һол: бымику//бымәдә – бунда (Бымику (бәкику?) һесте ә китоб – Бунда (кимдә?)  о китаб вар; Бымәдә (кијәдә?) һесте ә нохәши - Бунда (кимдә?) о хәстәлик вар)

Бешемонә һол: чымику//чымо//чымисә – бундан (Чымику (чичику?) быпарс – Бундан (кимдән?) соруш; Чымо (кијо?) одәм бенибәше – Бундан (кимдән?) адам чыхмаз; Чымисә (чичисә) гонә ко әбыни – Бундан (нәдән?) ағыр иш олмаз.

Мисал веј варде бәзнем, әмма чарчивә имкон дојдәни. Парсым ыме: Чы ном бынәмон быми, Барәтәли Гасымов? Бәлкәм чыми бәпештән бә һәшә бәжеш толыши зывонәдә һоли категоријә бе? Һынә һесте, бә һәшә быжән!

Идомәш һесте