КУЛМЭ МОJ НИ ТОЛЫШЭДЭ - I

 Фәхрәддин Әбосзодә

КУЛМӘ МОЈ НИ ТОЛЫШӘДӘ - I

Хыдо ләнәт быкә бә шәјтони! Әв шојде ки, һежо пијәме дијәро бымандым жыго гыфты-гујонку, гәп-гәләҹонку, вот-вожонку, шајион ијән ғыјбәтонку! Һежо пијәме ки, папе ныбум ба һар нодони вотә ја нывыштә сыхани, бәчәј ду-тәлбиси, ноһәхә шәри, быһтони! Һежо пијәме ки, де һым-ҹыми, ишорә дәросным нодони, дәмәрәси, нишо быдәм бәј чәј вырәј. Һежо пијәме... Әмма чы фојдә? Чокнә бәвотен, жәләвонон быән осјо, әвон һежо дастбәко быән, азән мандәм бә осјо чыхчыхәнә, сәдом рәсәни бәвон.

Һәрчәнд ки гыләј чочинә ко ни бомы ијо. Бочи? Чумчыко чок сәрәсејдәм ки, дечи мышғолим, чичи роәдә бә ҹангим, пијәјым чиче. Чок зынејдәм ки, гыләј јолә систем мандә бәчәмә вәјнә, гыләј довләт дештә һәромә пулон шәв-руж бә дастпочәје ки, бә һич бекә чәмә кардә коон, пожәнәти быкә бәчәмә хәлғи мыборизә. Әмма мыәјјән мәноәдә сәрәсе зынејдәм ын довләти: ки бәпијеше ки, де хошәхоши дасто быдә ыштә һакимијәти? Ә тырконән сәрәсеј бејдә: гыләј һозыә довләт осмоно егынијә бәчәвон даст; әнҹәх ахмәх рози бәбе ки, толышон бәштын сәпо, выртивыло быкән чәвон һәромә песохтә довләти!

Әмма чич быкәм, һич сәрәсе зынејдәним ә толышон ки, егынијән бәчәвон фел, ја зыне-зыне, ја нызне-нызне, ја әвомәтику, ја вејәзынәтику, ја бесәводәтику, ја ыштә ләвә дардику егынијән бә мәјдон, ыштәни лу-пуст кардејдән ки, чиче, чиче, хош бон бә һукмәти ијән бә тыркон!

Боштә ајб зынејдәм ыштәни де кали јолә шәхсијәтон мығојисә кардеј. Әмма тарыхәдә жыго нымунон анә вејин ки, чәвон ды гылә нымунә ғәзинә мисал варде мәслоһат зынејдәм. Бә вахти мәрһум Сејид Әзим һа бә һәрәкәтбе ки, дәросны ыштә һәмтобјон, огордыны әвони бә һәхи ро. Әмма әвон бә һәхи ро оме әвәзи, тикәјән авси бејдәбин бәчәј ҹони, шәв-руж до-дымжон дојдәбин бәј. Бәболәжә мәҹбур манде, ым мисроныш нывыште бәштә ҹәмати: Саһиби-имоним, һа ширваныжон, Азән мысылмоним, һа ширваныжон!

Ја быбу Мирзә Ҹәлил! Һа бә додбе ки, анә него әбыни бе, осәмән, ағылманд быбән, әвом мәбән! Ғәзәнҹыш чич бе? Детобә ымружнә ружи чәј һәмзәминон дышмен зынејдән әј боштә!

Сәросәр 22 соре ки, бы роәдәм. Ыштә фәолијәти сијоси тәрәфи нојдәм бә кәно. Чумчыко һәмәкәсику тәләб карде әбыни ки, сијосәти чок-чоки сәрәсы, сә бекә дынјо коонку. Гәп быжәным Толышә зывонику. 2002-нә сори сентјабрә мангәдә дәмандим бо Толыши зывони луғәти нывыште. Бы сензә сори дыләдә нывыштәме “Уруси-толыши луғәт”, “Толыши-тырки луғәт”, “Ингилиси-толыши луғәт” ијән “Фарси-толыши луғәт”. 2014-нә сори августә манги 17-дә дәмандим бо “Тырки-толыши луғәти” нывыште. Шәш манг дәвардә, Луғәт һозыје! Хыдованди, Кулә шәви сә бәкардем чәј редактә. Ымијән бывотым ки, “Тырки-уруси луғәт”әдә 75 000 сыхан һесте. Чымисә јолә луғәтышон ни. Чәјо бекардәме елми ијән ҹо мыосирә сыханон, мандә 55 000 сыхан (еһанә мәтни дыләдә быә кали сыханонән бә нәзә быстәномон, 60 000 сыхане, һәлә һәзо-һәзо ифодон ијән ҹо нымунон бымандын бә и кәно). Бәштә синә жәј фикәдә ним. Әмма бо инсофи быдә гыләј хонәхо бәшты, бывоты ки, ком инсон јаанки һәтто машин бә шәш манг 600 сәһифәсә сапе гыләј луғәти нывыште бәзне?

Бәс бочи аз нывыштәме? Бывотым јәне ым луғәтон шон-шоһрәтышон вардә бәмы? Ја бәлкәм пулым ғәзәнҹ кардә? Нә шон-шоһрәтым пијәни, нәәнки иглә сијо копуг пулым гырдә кардәни чы луғәтон һәватејку! Әксинә, һар сәфә, чанә гонән быбо, вотәниним, бәнә пијәчыни егынијәм бә бәон, кали ҹо ғырјәтмандә толышонымән мәҹбур кардә ки, әвонән дәхыл быгынын бә әрбобә толышон ки, пул бә ғарз пул быдән бо луғәти чап карде! Чәјоән фәғырә балон егынијән бә ҹадон, де тәһәри һәватәшоне луғәт, огордынијәшоне чә хонәхо ғарз. Мандә нусхонымонән пебахшыныјә бә толышон ки, быдә баһандын, умутын ыштә зывони! Де минволи, де мәсулијәти бәзнем воте ки, бо ымружнә ружи чәмә зывони сыхани еһтијоти тәғрибән 90 фаизисә сапе гырдә кардем зынә!

Бәс ғәзәнҹым чич быә? Һар сәфә ә луғәтон бәштә даст пегәтеәдә, бахтәвәрым зынә ыштә, фәхырым кардә ки, ым луғәтон перохнишоне чәмә зывон мардејку! Фәхырым кардә ки, бәмы (һәлбәттә, де кали ҹо толышон бә иҹо!) ғысмәт быә ым кој бә фајә росније!  

Әмма бә дынјо кој дијә быкән ки, детобә ымружнә ружи, ғәрәјз пенҹ-шәш кәси, һич гылә ҹо толышику гыләј “сәғбимән” мәсәни бәштә унвон! “Сәғби” чиче, бахтәвәрәтику гәп жәјдәм, бардән-бардән дымжоным мәсә! Ымијән бывотым ки, чә дымжон доәкәсон дыләдә һәлә и кәсән быәни ки, бо бәнә мерди, бәнә мерди балә бынышты демы димбәдим, бывоты бәмы ыштә сыхани! Һежо демы ныштеәдә гыләј сыханышон вотә, чымы кут гарденҹән, мәсәме ки, ҹо сыхан вотејдән! Һәлә иглә толыш быәни ки, мытәхәссис быбу ја ғејри-мытәхәссис, зывони, чәј грәматикә һәхәдә бәчымы доә ән сојә парсон ҹәвоб дој бызны! Бочи? Чумчыко чәвон һич гыләјни һандеј, умутеј фикәдә ни. Нијәтышән зывон быәни. Һәлбәттә, һестин чандә гылә сәводинә толышон ки, ростијән пијејдәшоне жычиј умутын. Әвон омејдән, ныштејдән, де әдәб-әркони дојдән ыштә парсон, азән де һовсәлә изоһ кардејдәм боәвон. Интаси ымон ҹо одәмонин, чәвон нијәтән поке! Ијо чымы сыхан нопокон һәхәдәј!

Ижән бы мәсәлә огардеј фикәдә ныбим. Пешонә вахтонәдә ым мәсәлә гыләј гешә мығјосыш сә. Чандә кәс умуж гынијә бы кој, ғәләмышон пегәтә бә даст, егынијән зывони сәпе. Әмма әмәнән әғыл нимон, һәдәр жијәнимон бы номердә дынјо димисә, ағылымон һесте, камәдә-вејәдә сәводымон һесте, тәҹрубәмон һесте, нымандә чијон шојд быәмон бы 23 сори дыләдә. Чок сәрәсејдәмон чы “мығјоси”, “ҹонфәшонәти” сәбәбон, чок зынејдәмон, чыконҹо “илһам” сәјдән жәләвонә номердон, нопокон! Хыдо ғуддә нынывышты бомы, әмма ымијән вотәниним: Озорбојҹони һукмәт есә чок сәрәсејдә ки, һич мәнош ни сијоси мывзујонәдә дејәмә мыбоһисә кардеј. Чәвон “мытәхәссисон” ыштән һәммәј дәшән бә морә һыл, ыштә сәј бекардеј зынејдәнин! Әвон ки витејдән мыбоһисәку, ади толышон чич бәзнен карде? Әве сәбәро кардејдән әвони зывонисә ки, бәлкәм де рој әмәни еғанде бызнын хәлғи чәшо, бә һич-пуч бекән чәмә анә зәһмәти. Әвонән һәни ҹывон мандәни, пи мандәни, жен мандәни, мерд мандәни, анә пур кардејдән мәхлоғи сәј ки, ә фәғыронән чич быкән, чәвон кали гылон мәҹбурән бовә кардејдән бы шәр-быһтони! Азән ки һич  ҹәвоб дојдәним бә жәләвонон, милләт гырд гин кардејдә ыштә сәј, зынејдәни һәғиғәт конҹој, ду конҹој! Мандә толышонән ки, пәшимонин ыштә гәви окән, гыләј сыхан  бывотын, әлбәһол дынјо һу кардејдән бәчәвон сә, жыго гыләј зикмәвулә рост кардејдән ки, әвонән мәҹбур бејдән окыријын бә кәно ки, ыштә абру нынән мәјдонәдә! Пејғәмбәр сәлаватулла вотәјнә, чор-ночор сәлом дојдән бә беһәјо ки, әв гырд беабру ныкә әвони! Әве чандә вахтонин шәв-руж бә ловә-мыннәтин бәмы ки, гыләј сыхан бывотым. Пијејдәмныбе ыштә вахти сәрф быкәм, әмма ночор мандим, ныштим бо нывыште.

Ымијән бывотым ки, һестин кали толышон ки, гырәј кардејдән чымыку ки, мәвотбән, аз һәддисә зијод сахт ҹәвоб дојдәм бә жәләвонон, гонә сыханән вотејдәм һаканә бәвон! Ым һәғиғәте, вотејдәм, нывыштејдәм! Әмма, мынијән рост сәрәсән: азән одәмим, ҹоным сығ ни. Чымынән дыл һесте, әвән һаканә дәжејдә (ныдәжә ружыш һич бејдәни!). Әсәбоным һаканә тов вардејдәнин, мәҹбур мандејдәм ки, һич вахти око ныдоә, боштә ман зынә сыханон бывотым бә жәләвонон ки, бәлкәм сәрәсын! Ҹо ҹурә сәрәсәкәс нин әвон, сыбыжи ҹинсин, дыдуми ҹинсин! Чанә там жәјдәш, дамә бејдәниш, ҹәвоб дојдәниш, бәнә сыбыжи бә риш дәшејдән, бәнә дыдуми бә гуш дәшејдән!

Толышыстони Милли Телевизијәдә вотәмбе ки, Барәтәли Гасымов ыштә мәғалә бә толыши нынывышто, ҹәвоб нибәдом бәј. Одәмым зынәј, одәми баләм зынәј Рафиг Ҹәлилов, овардыме бәј ки, тырки чап ныкә ә мәғалә. Мадәм ки, толыши зывони һәхәдә нывыштејдә хонәхо, быдә зәһмәт быкәшы бә толыши бынывышты әј. Рафигијән ыштә мәрифәтыш нишо дој, һежо жәгоән чапыш карде.

Ижән ҹәвоб нәдәјм. Интаси зинә һандыме сосиал шәбәконәдә шә мызокирон, бәнем, һа, “сыбыжон” ижән рошон пәјдо кардә “бә риши”, ај ыштә ешаешәдән һа! Дәшон хәлвәт виндә, лусон бәг быән! Фик кардејдән ки, аз ҹәвоб доәкәс ним бәвон, һа “данҹејдәнһа”! Әве бәнем һәни вахте, ыштә сыхани вотеј лозиме ки, быдә әвон жыго нызнын ки, “сыханбывот бә һан шә”!

Демијән жыго, чымы мәғсәд “(әнҹәх) бә Барәтәли ҹәвоб дој ни. Чумчыко ым јолә шәрәф бәбе боәј ки, аз ҹәвоб дојдәм бәј! Не! Жәго гыләј шәрәфи бәј ғысмәт кардеј фикәдә ним! Кали мәтләбон изһор бәкардем ки, быдә ҹәмат чәшпушнә ныбу!

Сыфтә Барәтәли мәғалә бә мәјдон беше сәбәбон һәхәдә ды-се кәлмә вотәниним.

Чәмә де Барәтәли һәсбәһс быә 2005-нә сори тәғрибән декабрә мангәдә. Номерд ә одәме ки, сыхани детобә охој нибәвоте, иглә бәј сәрф кардә чијон бәвоте ја бәнывыште. Мәсәлә жыго быә: Барәтәли чымыку тәләб кардејдәбе ки, Толыши әдәби зывон бәпе сохтә быбу Ланкони ләһҹә сәпе! Вотыме ки, азән бы фикәдәм, нывыштәмејән бы һәхәдә. Интаси, ај Барәтәли, ты ҹәвоб быдә бәчымы иглә парси: Ланкони кон диј ләһҹә сәпе сохтәнинимон әдәби зывони? Охо Ланкони дыглә ди ни ки, чәвон ҹәмат иглә шивәдә, ләһҹәдә гәп быжәны! Аз чәјку ыми парсејдәм, әмма әв һежо бәнә бә аршијә пластинкә ыштә вотәј тикрор кардејдә. И, ды, да кәрә тикрор кардејдәм ыштә парси, әмма әв һежо ыштә вотәј вотејдә. Ым иминә мәсәлә. Чәјоән бәмы вотејдә ки, “ты ки жыго нывыштејдәш, хәлғ ғәбул әкәни ыми” (кали ҹо толышә “зывоншыносонән” һар вырәдә бәнә тујәкижә тикрор кардејдән ым фикири!). Вотејдәм ки, ым сыхани елмику бехәбә одәм бәзне воте! Чумчыко хәлғи бәс чокнә ғәбул кардыше тыркә сыханон? Чокнә бе ки, хәлғи вејни есә де тырки сыханон гәп жәјдә? Ым чәмә хәлғи һәхәдә. Есән овардәмон бә тыркон. Ки бәзне воте ки, есәтнә тырки зывон да сор чыми бәнав быә тыркије? Анә “тожә” сыханонышон песохтә, чыјо-чәјо пәјдо кардәшоне, сининә тыркон ыштән дәрәсејдәнин ы “тырки”. Бәс бочи тырки хәлғ ғәбул кардејдә? Чумчыко чәвон мәктәб һесте. Оһилон ғәбул ныконән, мијонә мәктәби сә кардә нәсыл бы “тожә” зывонәдә гәп жәјдә. Әве бәмәнән мәктәб лозиме ки, чәмә хәлғ һәм гәп жәј, һәмән нывыште умуты! Аз ыми вотејдәм, әмма әв һежо ыштә вотәјсә мандејдә. Пијо вотымехо, азән осын ним ки, һежо петовым бы жыго вәрсәғе! Әве тикәј тындым гәп жәј деәј!

Есә боән шымә бывотән, хосә һандәкәсон, ым ади гыләј  һәсбәһсбе чәмә дыкәси арәдә. Мәвотбән ыми анә былхыш бастәјбән Барәтәли дылисә, да сор дәварде бәпештә әв нывыштејдә бы һәхәдә. Бочи да сори бәпештә? Чә һәсбәһси бәпештә аз чандә кәрә виндәме Барәтәли, һәмсыхан быәм деәј. И кәрә ыштә гәвыш окардәни, сыханыш вотәни. Бәс чич бе ки, әв есә огарде бы мывзу? Бо һандәкәсон мәрағин бәзне бе ым мәсәлә, әмма бомы гырдычып мәлуме! Дард зывони дард ни, дард ҹоје!

Идомәш һесте