АЗ ВОТЕJДЭМ ОСМОН, ТЫ ВОТЕJДЭШ РИСМОН...

АЗ ВОТЕЈДӘМ ОСМОН, ТЫ ВОТЕЈДӘШ РИСМОН

(Дарды-дыл)

- Аз вотејдәм, әмә мыборизә бардејдәмон ыштә хәлғи роәдә. Бы мәсәләдә һич рыхнә ни чәмә дыкәси арәдә. Тынән һежо ыми вотејдәш. Интаси аз ки бино кардејдәм ыштә ын фикри тикәјән бә “нығыли” быбәм, тикәј ки рост кардејдәм ыштә сәдо, камиши тәвән кардејдәм ыштә сыхани, бәвәдә боты “рисмон” бејдә чымы вотә “осмон”!

-Мәсәлән!

-Аз вотејдәм ки, мыборизә икәмә, итәрәфә әзыни бе. Јәне чыми ном мыборизәјебу, бәвәдә әв ејни сәвијјәдә, ејни дәрәҹәдә, де ејни шиддәти ијән интенсивәти шәнине һәмә ҹәбһонәдә, сәмтонәдә...

-Мәсәлән!

-Ыштәнән чок зынејдәш ки, хәлғи роәдә мыборизә бардеј һәммәјсә бәнав  нәзәрәдә гәтејдә чәмә хәлғи дышменон нијонијә ијән бәрмалә планон фош карде, чәвон мәно ијән молјәти бә хәлғи росније ки, быдә толышон һәммәј бызнын, дышмен чичи ғәсдәдәј, чичоныш кардеј пијејдә ки, хәлғи һәммәј опыртыније нызноән чы мыборизәо, һич ныбо чәј мыәјјән һиссә чәшпушнә быкә, дәгижнијы, сәбәро быкә әј бә ҹо сәмт. Әмма, сыхани рости, де мандә мәсәлон мығојисәдә, ым чәмә бардә мыборизә лап һостонә вәзифәје. Чумчыко әмә ым мыборизә мәһз бә одәмон, сијоси ғыввон ијән тәшкилотон вәјнә бардејдәмон ки, чәмәһон һар гыләјни дештә чәшон һостон-һостони, ошко винде зынејдә әвони. Јәне, чок зынејдә, “јолә” дышмен кије! Боми јолә сәводсојб бе, веј һандеј ијән ҹо чијон лозим нин.

-Ыми сәрәсәјм.

-Лап чок! Чә мыборизә һестыше дыминә, һәмән иминәнисән кафтә, гонә вәзифә. Ымән әве ки, әмә мыборизә бардәнин бејдәмон де ә одәмон ки, де ожә чәши, ошко ијән бәрмалә чәвон һәғиғәтән дуст ја дышмен бе мыәјјән кардеј бо одәмон вејни имкони хариҹәдәј. Бы коәдә тәләб быә чиј барзә сәводе, јолә тәҹрубәје, дынјо шемонику сә бекардеј, һодисон  сијоси тәһлил кардеј сәрыштәје ки, әјән һар толышику тәләб кардеј әбыни. Ым че гыләј тәбәғә кардәнин быә које ки, чәвон вәзифә сыфтә жәләвонон дуст ја дышмен бе бә ошко бекардеј, чәјоән чәвон һар гыләјни лојиғ быә ғыјмәти доје.

-Кијон нәзәрәдә гәтејдәш, толышон ја...

-Не, һәлә бә толышон омәним рәсәним. Сыханым чә одәмон һәхәдәј ки, әвон толыш ныбунән, ҹо-ҹо формонәдә, ҹо-ҹо мәҹлисонәдә толыши һәхәдә мыәјјән сыханон вотејдән, ја чәј һәвари кәшејдән, ја чәј бевәҹи вотејдән. Мәсәлән, чәмә “диндорон” дыләдә рә-рә раст омеј бејдә бә жәләвонон. Бо ношијә одәми жәләвони сәрәсеј беһудә веј чәтине, зоре. Чумчыко жәләвон веј вахти че Хыдо кәломон жыго синәдәфтәр вотејдә, Ғырони ајон жыго роһат тәфсир кардејдә ки, бә кәноәдә мандәкәси жыго омејдә ки, һежо чымы быјән ыме, пыәмән ыме, һәмммәјсә чокә толышән һежо ыме! Охо чә одәми жә гәпонку жыго нәтиҹә һосил бејдә ки, жыго гыләј имонсојб мәвужи һар гылә хәлғи һәхијән бә Хыдо Ғырони, бә Пејғәмбәри (сәәс) шәриәти мывофиғ ғәбул кардејдә. Әмма тикәј ки бә нығыли шејдәш, чокнә бәвотен, егорд-пегорд дојдәш һәмон “момини”, мәсәлән, һежо чокнә дәмандејдәш мәҹлисәдә бә толыши гыләј гәп жәј, бәвәдә мәлум бејдә ки, жәләвони имонән һежо детобә бы вырәјебән!

-Һәммәј јәне жәгонән?

-Әстәғфуруллаһ! Ыштә имони суте әзыним! Әмма детобә ымружнә ружи чымы зынә јаанки раст омә һич гылә тырк быәни ки, һич ныбо пехыртә етироф быкә ки, һа, чич бәбе, толышән Хыдо хәлғ кардәше, толыши зывонән че Хыдо һәхе, бы зывонәдә гәп жәјән ја бәј гуш дојән һежо һар гылә мысылмони имони и поәје! Әксинә, чәвон вејни, хысусән, ыштә вырәј “ғојм зынеәдә”, лап бәрмалә вотејдән ки, “әмә һәммәј, - тырк, толыш, ләзги, авар, парс и.ҹ., - быјәмон, лозим ни рыхнә еғанде бәчәмә дылә, боән һежо бә тыркијән гәп быжәнәмон”! Бәлкәм етирозы һесте бы сыханон?

-Не, һич етирозым ни, чумчыко чымы зынә, раст омәкәсон дыләдән быәни жәләвон ки, рози быбу мәҹлисәдә бә толыши сыхан карде!

-Ымән чок! Хыдо рози быбу ыштыку ки, һич ныбо бы мәсәләдә розиш демы!

Есән иҹозә быдә, бывотым бәты ыштә фикири идомә. Әмма сыфтә ымијән быросным бәштә нәзәри ки, ым сыханон аид нин әнҹәх бә “моминон”. Интаси чымы зывонисә омәј, әве мисалым чәвонку варде. Ҹо тырконән жәгон. Нышт-әшт бәкаш дејәвон, һарды-һәш бәкаш, ҹон бәвотен ијән бәмәсен, әмма пәшимон бәбеш ки, бәштә тоно ныштә толыши ыштә нәнә зывонәдә гыләј сыхан бывоти, әлбәһол чәвон јодо бебәше дешмә һардә нун-немыкән, сәломәлејкән, мылхәс, һар чиј, бәшты тәвили мијони бәвотен ки, “ым һәни ныбејәни! Әмә вотымоне ки, иглә хәлғимон, һәммәј озорбојҹоныжимон, бочи шымә рыхнә еғандејдәшон бы хәлғи дылә”?

Әве чәмә гыләј вәзифә жәләвонон әсыл симо ошко кардеј, әј бә хәлғи роснијеј быәнине! Хәлғи чәшон окардеј лозиме ки, бовә ныкә бә жәләвонә “кујәзинги нәғылон”, бызны ыштә дусти-дышмени!

-Демијән рози!

-Ај әһсән! Әмма тикәјән сәбр быкош, бәзнеш ки, “че него лап јолә гылә тәвиләдә мандә”!

-Ыми дәнырәсәјм! Ым чы “негоје” ки, чымы хәбәм ни чәјку?

-Есә бәвотем, бәзнеш ки, лап чокы хәбә һесте! Чәмә лап јолә хәтомандә дышмен һежо чәмә кали толышонин! Һәмән ә толышонин ки, һәммәјсә барзо “зиккә жәјдән”, һар вырәдә “толыш, толыш” вотејдән, әмма чәвон бо толыши “дышмен” ја “дуст” бе веј јолә мыәммоје! Ым ә мәсәләје ки, аз бәј вотејдәм “осмон”, ты есә бој вотејдәш “рисмон”.

-Вотеј пијејдә ки, чымы һич хәбәм ни жәләвононку?

-Не, жәго вотејдәним. Һәлбәттә, тынән чок зынејдәш ки, жәләвонә толышон һестин, чәвон кардә коонән мәлумин бәты. Әвон сыфтән быән, есән һестин, вәомәдән бәбен! Ијо чәмә дытирәти бымәдәј ки, аз вотејдәм ки, вахт, вәдә дамеәдә, лозим беәдә, чәвон кали гылон “гәвисә жәј” лозиме ки, быдә “веј бә нав нышун”, быдә бызнын ыштә вырәј, бызнын ки, әмә чок хәбәдомон чәвон әсыл нијәтику. Һәмән әмә дыкәсијән камәдә-вејәдә хәбәдомон идеоложи мыборизә ғанунон ијән принсипонку. Мәсәлә бымәдәј ки, гыләј һәтто дујә сыханијән веј тикрор кардеәдә, хәлғи дыләдә чандә кәсон жыго фикир карде зынејдән ки, мәвужи жәгоән һесте! Чокнә ки Мәло Нәсрәддини бә мәхлоғи вотыше ки, осмоно телы (ғызыл) војејдә, чәјоән виндеәдә ки, милләти вејни бовә кардыше бәчәј песохтә сыхани, сәбәро бин шин бо “телы гырдә карде”, ыштәнән огарде вотыше бәштә жени ки, “женә, гыләј дујә гәпым жәј, әмма мәхлоғ ки жыго де һуррәҹи шејдә, бәлкәм һәғиғәтән телы војејдәбу осмоно, быдә азән бышум бо телы гырдә карде”.

Чымы “осмони” дешты “рисмони” фәрғ бымәдәј ки, аз пәшимон бејдәм ки, ды-се кәлимә нывыштејдәм жәләвонә толышон һәхәдә, ты рәјрә бәнә ныможәбыри егынејдәш чымы сәпе ки, чиче-чиче, “бәты данибәме ыштә толышон жәј”! Әввәло, демијән шәр ғандејдәш бәмы. Бәвотеш, бочи? Охо чымы һич нијәтым быәни ки, кијсә “быжәным”, әвән быбу толыш! Чәмә мәғсәд кијсә “жәј” ни, әве ки, чәвон нијәтон, планон, ғәсдон окәм, быросным бә хәлғи! Тырк быбу ја толыш, фәрғыш ни! Чыми мәно әвән ни ки, мәвотбән, әмә демијән ыштәни “рост кардеј” фикәдәмон, жәләвонә толышијән хәлғи чәшо еғандејдәмон! Не! Әнҹәх ым мәсәлән һесте ки, охо жәләвонә толыш дештә кардә әмәлон һәнијән веј зијон жәјдә бәчәмә хәлғи, бәчәмә бардә мыборизә, некники тырк ја ҹо хәлғи нымојәндә! Ты ыштәнән чок зынејдәш ки, аз кам-кам һолонәдә чәвон сәо шејдәм. Интаси ов ғаби лывонку пеш беәдә, бәпе бывотәмон ыштә сыхани! Нывотомон, бәс чокнә бәбе чәмә анәдә ҹывонә зоон ијән кинон һол? Әвон чыконҹо бәзнен ки, һәғиғәт конҹоје?

-Вотеј пијејдә ки, һәғиғәти әнҹәх әмә бәзнемон воте?

-Әстәғфуруллаһ! Әмә кимон ки, һәғиғәти бәштә инһисор быстәнәмон? Идеоложи мыборизәдә фикрон, нәзәрон чанә веј быбон, әвони чанә веј мызокирә быкомон, һәғиғәтән бәвәдә бә мәјдон бебәше! Мәхлоғ виндеәдә ки, кали кәсон мәјдонәдә асп тожнејдән, чәвон вәдә ҹо гыләј сыхан вотәкәс ни, бәвәдә мандејдән ды рој мијонәдә аварә-сәргәрдон!

-Ыми дәрәсәјме! Бәс тәһғирон чокнә быбун? Хошы омејдә ки, һежо тәһғир быкән әмәни?

-Һәлбәттә, не! Азән пијејдәмни ки, гыләј кучә әғыл бәштә дәдә-нәнә лојиғ быә дымжонон, тәһғирон бынывышты бәчәмә јаанки бә ҹо толыши унвон! Әнҹәх ыврәшән һесте ки, ыштә номы ноәбу осјовон, ышты сә-почә һежо ордә дыләдә бәбејәни! Ты ыштән чок зынејдәш ки, охон вахтонәдә чымы пијо вотә “ән јолә дышменон” һәни чәмә номијән гәтејдәнин, чумчыко һар чиј бывотон, бынывыштон чәмә һәхәдә, әв огардејдә бәчәвон ыштәни вәјнә. Јәне мәхлоғ әвони һанденҹән, лап чок сәрәсејдә ки, дышмен ымони вотејдәбу, бызын, һәғиғәт чәмә вотәјәдәј! Әве әвонән һәни усто быән. Ыштән мандән кули пештәдә, доәшоне бә нав кали толышон, ныхтәшон дәноә бәчәвон сә, һа чадојдән әвони. Чәвонән ком гыләјни дуст, ком гыләјни һәғиғәтән дышмен бе ошко кардеј гоне, мышкуле бо чандә кәс толыши.

Гыләј мисал бијәм: Бы незони аз вотәмбе ки, “Озорбојҹони һукмәти кали ҹәсусон лап бәнә бечизә сыпә тисбирәдә шәв-руж дәрывејдән бәмә”. Чич бе чәј охој? Нә номым гәтәныбе, нәәнки унвоным нишо доәныбе. Ки ыштән бәштә гијыш гәте ки, һәғиғәтән әве “бечизә сыпә”? Бо ном гәте еһтијоҹ һесте јәне? Нихо! Мәхлоғ һәммәј зынејдә ки, ҹәми се кәс толыши реаксијәш дој бы мәсәлә, деәјән исбот кардыше ки, һәғиғәтән Толыши һәрәкоти дыләдән һестин жәләвонә “сыпон”!

-Деми розим!

-Бәвәдә әзним ки, розиш, етироз кардәнәбәј бәчымы ымружнә нывыштә материали! Чандә ружонин ҹурбәҹурә хакерон Бакујо ијән чыбызным һәни кон хәробәо бә һыҹум дәвардән, арыштәшоне чәмә сајт, ноәшоне әјо Озорбојҹони һукмәти ләшғәри тәсвирон, чәј жијәдән нывыштәшоне рангбәрангә дымжонон! Ты һәғиғәтән жыго зынејдәш ки, тәсодуфе чә “сыпон” зузе ијән чывон бә һыҹум дәварде? Тәсодуф нихо! Әве аз нывыштејдәм чәвон һәммәј һәхәдә, әмма ты вотејдәш ки, толышон бекә чәјо! Ыме ышты “рисмон”, ај чымы хосә Амјәзо!

-Аз ымони һәммәј ғәбул кардејдәме! Интаси ижән фикир кардејдәм ки, бәты данибәме толышон һәхәдә нывыштеј! Пијејдә быжән, быкышт мыни, рози бе зынејдәним!

-Зә, бахтәвәри зоә, ты бы дырози зырно бәпештә ижән толыш вотејдәш бәвон? Чәвон коврә толыше?! Мәҹбур кардејдән ношијә, хомә ҹывонә әғылон ки, ҹурбәҹурә  ајбләкә бынывыштын сипиришә мердон һәхәдә. Ә мердон һәхәдә ки, ыштә умри вејнишон һәср кардә бә Толыши озоди ҹанги! Ты жыго зынејдәш, аз бәштә нороһат быәбим, жәго нывыштәмбе чәвон һәхәдә? Бәмы дәрывә сыпә анә веје ки, бә жәләвонә кутилон һич нубә рәсејдәни! Бәс јолы-рукәти конҹо манде, сипириш-сипијәсә конҹо манде? Охо ә нывыштәкәсон ҹывонин, нодонин, ношин, чәвон гыно нихо! Јол-јолә мердон әвони мәҹбури окырнејдән бы јавә ро! Һукмәти чичоныш бә гиј гәтә боәвон, ыштән бәзнен, бәчәвон чәш быбу! Әвон быбун, ја чәвон пештыпур быә һукмәт быбу, чич бәзнен карде бә Толыши һәрәкоти? Һичи! Әвон ыштәни быкыштонән, еһаштонән, бә осмонән бешон, Толыш озод бәбе иншаллаһ, толышонән бәстәнен ыштә һәхи! Аз чыми дарди кәшејдәним! Чымы дард бымәдәј ки, бәвәдә һәмон ә ҹывонон чокнә рост бәкан ыштә сәј, дијә бәкан бәштә хәлғи дими! Чымы дард чә ҹывонон дарде, ај чымы Амјәзо!

-Валлаһ, ыштәнән мәтәл мандәм! Бој жыго быкәмон: “Хыдо ләнәт быбу бә шәјтони!” бывотәмон, демијән сә быкәмон ыштә ымружнә дарды-дыли”. Бој тикәјән сәбр быкәмон, бунәмон чокнә бејдә чы коон охој.

-Пешо мәвот ки, пемандејдәним бәшты мәслоһати! Быдә быбу ышты вотәј! Әмма ыштә јодәдә огәт ки, и кәрән жәго гыләј “лык” бә мәјдон беше, һәни гуш доәкәс ним бәшты сыхани, әлбәһол “ба бәкам” әј! Вәсе һәни анә товым варде! Ым ноҹинсон сәдо ныбырномон, жыго бәзнен ки, чәмә сәдо ешә!

-Чок, аз рози!