“ЛИКЫЖ” JА “ЛАНКОНЫЖ”?

 Фәхрәддин Әбосзодә

“ЛИКЫЖ” ЈА “ЛАНКОНЫЖ”?

Зынәкәсон чок зынејдән, сәнибәтон нывыштејдәм ки, быдә нызнәкәсонән бызнын: бы чандә сорон дыләдә чандә толышон быән, есән һестин ки, вырәш омәј ја номәј, һәх ја ноһәх, рост ја ду, ко-сәнәтышон һежо чымы думо гәп жәј, чымы ғыјбәти кардеј, бәмы ҹурбәҹурә шәр-быһтон ғандеј, чымы һәхәдә һар ҹурә ду-тәлбис песохтеј быә. Әмма әксәр һолонәдә ҹәвоб доәмни бәчәвон һич гыләјни. Жыго толышон һестин ки, бәгәм кардејдән чымы ын мовге, жәләвонон һестин ки, һежо чымикујән истифодә кардејдән ки, тожә номләкә бынән бәмы, ҹар быкәшын бә дынјо ки, мәвотбән, аз ја чәвон ҹәвоби дој зынејдәним, ја тарсејдәм чәвоб дојку, јаанкијән ғәбул кардејдәм чәвон вотәјон, әве ҹәвоб дојдәним. Чокнә бәвотен, һар кәси бәбол бәчәј ыштән гиј! Чымы ыштә ро һесте, деәјән шејдәм, бәки хош омејдә, бо, бәкијән ки хош омејдәни, Хыдо рәһм быкә бәј!

Тәғваку камиши бә кәноән быбо, бывотым: Аз әнҹәх бә одәмон, бә нывыштәјон ҹәвоб дојдәм ки, бәвонәдә хәто виндејдәм, һисс кардејдәм бочәмә хәлғи, бочәмә һәрәкоти. Есә жәго гыләј мәғоме, әве мәҹбурим ижән “даст бывғандым бә ғәләми”.

Охонә вахтонәдә чәмә јолә сипиришон гыләјни – Әшрәфи Сәрхан бәрк “отәшбәгәв” быә, думојәнды һеј нывыштејдә чымы ијән кали ҹо толышон һәхәдә! Мәҹбурим, тикрор быкәм: Хыдо шојде, хысусән бә Сәрхан миәллими һич вахти ҹәвоб нәдәјм, гирәм гыләј мәсәлә быәнәбәј. Әнҹәх һәлә ә мәсәлә тәһлили бино ныкардә, фырсәте вотәјнә, ды кәлимә вотем пијејдә Әшрәфи Сәрхани шәхсән чымы һәхәдә нывыштәјон һәхәдә: Һандәкәсон быдә бызнын, чәј “мыни бә гуллә гәте” тожә мәсәлә ни. Тәғрибән 2006-нә сорику жыго де ејһоми, һым-ҹыми, ишорә кали чијоныш һежо нывыштә, ҹурбәҹурә номоныш ноә бәмы, әмма һич фикым доәни, чәј сәјку шәним, вотәме, сипирише, пијәмерде, ајбыш ни. Бы незони, әзыним воте, кон мучәки тыкнијәше ижән әв, сәнибәтон һәмән дастәдә отәш, дастәдән кыләш дәмандә бо нывыште, чич дәмандә! Һәни сыхан мандәни, нынывышты бәчымы унвон, шәр-быһтон мандәни, нывоты чымы думо!

Иглә чиј бәзнем воте ки, быдә һандәкәсон бызнын: Хыдо шојде, нәинки Сәрхан миәллими, һәмчинин ҹо жәләвононән тосә есә чымы думо вотә, ја нывыштә чијон һәммәј ду-тәлбисин, шәр-быһтонин!

Демијән ыштәни чәмә толышон нәзәрәдә бә тәмизи бекардеј фикәдә ним! Чумчыко гыносојб һәрәкәт бәка ки, ыштәни де тәһәри бә тәмизи бекә! Интаси вәсејәни, чанә бәбе жыго шәр-быһтон, ду-тәлбис? Һаканә одәми һовсәлә бә танг омејдә! Абру-һәјоон быбујәни! Одәм быбән!

Әнҹәх аз ижән пијејдәмни, бә жәго одәмон сәвијјә егыным. Әве вотејдәм ки, әвон һәммәј ду вотејдән! Гирәм аз ду вотејдәмбу, Хыдо ғәним быбу бәмы! Ҹо жәләвонон бымандын бә и кәно, Әшрәфи Сәрхани һәхәдә жыго сыхани әзыним воте, чумчыко чымы тәрбијә, имон ијән әғидә, һәмән чәмә бырнијә нун-немык имкон дојдәни бәмы бо жәго сыхани воте! Әве бә Сәрхан миәллими орзум әве ки, Хыдо ыштән рәһм быкә бәј! Тәклифымән бәј әве ки, ајбе, сипиришиш, Хыдоку бытарс! Бынышт, ды рыкәт нымож бывот, тобә быкә, ғасбу Хыдо быбахшы тыни! Чанә ди ни, бој бә һәхи ро!

Есә омејдәм че әсос мәсәлә сәпе. Сәрхан миәллими ыштә охонә очеркәдә рост кардә гыләј хәтомандә мәсәлә чәј “ликыж-ланконыжи” мәсәлә бә мызокирә бекардеје. Камәдә-вејәдә ағылыш вырәдә быә һар гылә толыш чок сәрәсејдә ки, чы мәсәлә чанә хәтош һесте һәм бочәмә хәлғи, һәмән бочәмә һәрәкоти! Әве ым мәсәлә жыго огәте әбыни, чәј бә зијодә тәһлили еһтијоҹыш һесте!

Чок-чоки фик быдошон, Совети вахтику Ланконәдә че тыркон бардә сијосәти гыләј истығомәт ым быә ки, шәһрәдә нә “тырки-толыши”, нә “ланконыжи-масалони тыркон”, нә “ланконыжи-варғәдизи тыркон”, нә “толышон-гиләкон” проблем быәни. Әмма һежо “ликыжи-ланконыжи” проблем быә! Шәһри ыштән әһоли һежо пијо сару дијә кардәше бә Ланкони ыштәни дијон одәмон, әмма умуми һоләдә һәм шәһрыжон, һәмән дијовыжон бә иврә гыләј нифрәтышон быә бә ликыжон!

Зијодә сыбут кардеј гәрәк ни ки, чыми де хысуси нијәти кардә бе һар гылә толыш сәрәсы! Бә һукмәти жәго лозим быә! Быми гыләј сыбутән әве ки, Толыши милли һәрәкот камәдә-вејәдә тикәј рост бенҹән, де ҹо мәсәлон бә иҹо, һәмчинин иминә нубәдә ликыжи-ланконыжи проблем ҹо-ҹо шәхсон зывоно шодоә быә бә мәјдон! Мәғсәдән толыши пытыпоә кардеј, чәј һәрәкоти рынә карде быә, есәтән жәгоје!

Боән нәзәр сәғандәмон бә тарыхи: Дәвардә әсри 20-30-нә соронәдә чандә гылә толыш бә һәрәкәтбе ыштә хәлғи роәдә. Интаси чәвон дыләдә ән веј номыш гәвонәдә быәкәс мәрһум Зылфи Әһмәдзодәбе! Ки есә бәзне әј иттиһом карде ки, бочи чә одәмон навәдә шәкәс ланконыж ныбе, әмма осторожбе? Лап сојә зывонәдә бывотомон, бә одәми бәвотен ки, һа фылонкәс, мәгәр че ланконыжон дасти гәтәкәс, чәвон нави гәтәкәс һестбе ки, әвон бенышин бә нав, ым фәғырә осторож беше, бы роәдән шәһид бе? (Һәлә әј вотејдәним ки, чә вахти “овон жијәдә мандә чандә нијонијә сығон” һестин ки, әвони бә дим бекардеј, бә хәлғи росне һәлә хәјсә веј, зијон варде бәзне бәмә, әве әмә һәлә ки дәвардејдәмон чә мәсәлон сәпе).

Омәјмон бешимон бә 1990-нә сори. “Комсомолскаја правда” мыхбир Москваә омәбе бә Ланкон ки, бызны, кијонин әјо Совети һукмәти пегордынијәкәсон! Әв пешо нывыштејдә ки, әвон чандә кәсбин, һәммәјән вотејдәбин ки, “әмә һәммәј бәробәримон, һич кимон јол ни”. Әмма чок-чоки фик дојәдә, мәлум бејдәбе ки, чә “бәробәрон” дыләдә и кәс – Ә. Һуммәтов бәсә бәвонсән “бәробәре”, јәне чәвон һәммәј јоле!

Ижән вотејдәм: Анә одәмон ки бәвәдә гырдә быәбин, һәммәјән хыдмәт кардејдәбин бә иглә мәғсәди, чәвон вејни ланконыжбе. Бәс чокнә бе ки, де чә Москвао омә мојнән сәрәсәј ки, чә ланконыжон һич гыләјни јол ни, әмма јол ым һаләбыныже?! Кибе чә ланконыжон нави гәтәкәс?

1993-нә сор. Чандә сорбе ки, толышон рост быәбин, тәшкилотон, ҹәмијјәтон, партијәшон сохтәбе, бә ҹангбин толыши роәдә. Чә толышон дыләдә ланконыжән һестбе, ликыжән, масалоныжән, осторожән, һар ҹурә толыш һестбе әјо! Һәрәкотән бино быәбе Ланконәдә. Бәс чокнә бе ки, 1988-нә сорику дәвардә пенҹ сори дыләдә бәчәвон һич гыләјни ағылән номәј Толыши Республикә елон кардеј, ижән ә һаләбыныж омәј дәше бә нав? Есә әмә чыми мығобиләдә сәғби вотејдәнимонбу бә хонәхо, ај Сәрхан Әшрәфи, һич ныбо, шәр-быһтон мәвғандәмон бәј, гәвомәј мәвотәмон бәчәј унвон! Ышты “сәғбимон” пијејдәни, ым чы сыхане: “бә ликыжон һакимијјәт, бә толышон мухтаријәт”?

Аз ыштән 1993-нә сори ијулә манги 3-дә бә Ланкон омеәдә, Толыши республикә сәдә ныштәкәс Әләкрәм Ликыжбе. Гыләјән ликыж һестбе әјо – Ҹаваншир, әвән чәј мәтбуоти хыдмәти рәһбәрбе. Вәссәлом! Һа, бә Әли Насиријән асбардәшонбе гыләј “иҹтимои вәзифә” ки, мәғсәдән ымбе ки, јәне әв ланконыжон чок зынејдә, быдә мышғол быбу дечәвон кали кәј, һи-сој, мылки проблемон һәлл карде! Әләкрәми апарәтәдә ко кардәкәсон һәммәјәво ланконыжонбин – чәј дыглә мыовиникуш гәтә, детобә де идорә ади коәкон!

Есән боәмон бә Толыши Республикә рәһбәрә коәкон: Сәр вәзир ијән Довләти вәзир – осторожбин. Һәмән бә нәзәр быстәнән ки, ым осторожон һежо жыго, јәне тәсодуфи, дылисыхт рози быәныбин бы вәзифон гәте! Ҹо һички бәштә гијыш пегәтәныбе, әвонышон бә зывон гәтәбе ки, рози быбун! Дылә Коон вәзир ки вотејдәбин, әв варғәдизыжбе. Сыхани рости, һәни жәго гыләј ҹо вәзифә тәјинот быәныбе ки, әмәнән чәвон номи бынывыштәмон ијо.

Омәј мәсәлә рәсәј бә Ланкони Вали мәсәлә. Ијо гыләј һәшјә бешум: Тосә бә вахти чымы һич хәбәмән ныбе Ланкони чә проблемонку, чумчыко зынејдәныбим шәһри ҹәмати тәркиби, чәвон дыләдә шә рыхнон ијән ҹо проблемон. Аз Ланконәдә быә мыддәтәдә де фатхәши шојд бим бычымон һәммәј.

...Шанго гырдә быәбимон бә иврә, но-пегәт кардејдәбимон ки, Толыши партијә номижә ки быбо чоке бы сәчынонәдә. Әјән бывотым ки, әмә иминә кәрә тәтбығ кардымоне ым систем ки, Ланкони ијән ҹо шәһрон валијон выжнијә быбун. Чымы зынәјку, 4-5 кәси доәшбе ыштә номижә, һәммәјән ланконыжбин. Интаси Толыши партијән бә вахти чәмә хәлғи ән јолә сијоси тәшкилотбе, әве ихтијорыш ијән һәхыш һестбе ки, дештә номижә (номизәди) иштирок быкә бы сәчынонәдә. Һа, мызокирә шемонәдә мәлум бе ки, че Партијә номижә ғысмәдә нәзәрәдә гәтә быә әслән ликыжә Шаммәд. Хыдо шојде, чә мерди номи гәтенҹән, Әләкрәм воте ки, “сијоси нәзәро сәһве ым. Чумчыко азән ликыжим, әвән ликыж, чок бенибәше”! Аз дамә бим, вотем, мадәм Ланконәдә жыго проблем һесте, шымә зыне-зыне бочи шејдәшон бә жыго авантура? Јәне Ланконәдә жәго гыләј јолә мерд ни ки, чәј номижә быдән бә нав? Һәмрон гыләјни воте, һесте и кәс, әмма чәтин әв рози быбу. Вотем, кије әв? Воте, Сәадәт Тағыјев, чај фабрики директор. Һәм ҹидди одәме, һәмән чокә машәкәј, ҹәмати дыләдән һурмәтманде! Вотем, мыни быбән чәј тоно, аз рози ебәғандем әј. Рози бин. Аз ијән ҹо се кәс ныштимон бә машин, омәјмон бәчәвон кә. Шанго саат 00.30-бе. Әмә бә со дәшеәдә, бәнемон ә мердән тожә омә коо, де поплынгә гәдә-гәдә  рост бејдә бә әјвон. Хәшомәш дој бәмә (чәмә дыләдә и кәси зынејдәбе), дәвәт кардыше, ныштимон әјвонәдә, чәј рукә зоә чајыш варде бә сурфә. Тәғрибән и саат ним гәпым жәј (иглә аз гәп жәјдәныбим) деәј, хонәхо рози бе!

Де шојво омәјмон бә шәһр, Әләкрәм һәлә бә чәшбе әмәни. Вотымоне бәј, әвән хәјли шо бе. Интаси гыләј шәртым ној чәвон вәдә: Вотем, ә мерд веј гонә одәме, тосә партијә ғурултај чәј номижә бә нав доә ружи бәпе һички нызны ки, чәмә номижә әве. Ым сыхан бә гәвон егыно, бәвәдә коон бә пучи бебәкашон! Һәммәј рози бин.

Шәви и нимәдә бешимон бә кәно. Һежо һәмон ләзијән сыр певыло бе бә аләми: дејәмә быә и кәси әлбәһол роснише ын хәбә бәштә “ҹывонә әғылон” ки, әвон бә чәшбин әј соәдә. Һәмон “ҹывонә әғылон” ки, әвон пијејдәшонебән Шаммәд быбу! Бочи? Хыдо бәзне! Маштәнә ружи ҹәмати вејни зынәше ын хәбә. Бо шангонә Сәадәтику хәбә омәј: “Мадәм ки сипириши (јәне Шаммәди) ном мијонәдәј, аз бешејдәм чы коо”. Мәсәлә мәлум бе: Ә мерд бәне, ым кошон огордынијә бә әғыләһужә, әве тарсәј ки, беабру бәбе, әве окыријәј бә пешо! 

Де кон мәғсәди кардә бе ын ко? Ымијән Хыдо бәзне! Әмма пешо мәлум бе ки, чы кој ыштәнән гыләј провокасијәбе! Жәго гыләј провокасијәбе ки, фырсәтыш дој бә Сәрхан миәллими ғәзинә һәнијән чандә гылә ҹо одәмон ки, пешо “ликыжи-ланконыжи” сыхани шодән бә мәјдон!

Һәрчәнд ки, бә выжынон номәј нырәсәј, әмма провокасијә ыштә кош винде!

Чәјо омәјмон бәчымы ыштәни, јәне чымы бә Хәлғи Мәҹлиси сәдрәти мәсәлә. Тосә авустә манги 6-и Хәлғи Мәҹлиси сәдри һәхәдә һич гылә гәпән ныбе. Чумчыко чымы нывыштә Конститусијә Ғанунәдә че Республикә иглә јол, гыләјән Сәр вәзири вәзифә нәзәрәдә гәтә быәбе. Августи 6-дә шанго ижән гырдә быәбимон, мызокирә кардејдәбимон де Шејхулислами әлоғодор Бакујәдә кардә быә провокасија ијән Әләкрәми бәвон вәјнә виндә тәдбирон. Ибердәмә Әләкрәм парсәј чымыку: “Ты бә Ғанунәдә Президенти республикә нәзәрәдә гәтә”? Ымијән бывотым ки, чандә вахтбе бә һәрәкәтбим ки, Хәлғи Мәҹлиси рәјрә сәдо быкәмон. Һар чијән һозыбе. Интаси һар сәфә Әләкрәм бәмы вотејдәбе ки, һәлә вахтыш рәсәни, тикәјән сәбр быкә. Әве есә аз чәј зывоно ыми мәсеәдә, чокнә бәвотен, лап шәшәм ваште, вотем, бәле, быдә быбу Президенти Республикә, иншаллаһ, тыни бывыжнәмон ТММР-и Президент! Бәвәдә әв воте ки, “Аз Президент быбом, бәвәдә Хәлғи Мәҹлиси сәдр бәс ки бәбе”? Чәмә һәмрон гыләјни воте, “ән чокә номижә Фәхрәддине, чәјсә чок ки бәзне бе”? Аз вотем, “тыны Хыдо, бочымы сәј ов тат мәкә, еһтијоҹән ни быми, имкон быдә ыштә кој быкәмон”. Әләкрәм воте, бәс чокнә бәбе, охо чәмә бы һәхәдә гыләј ғәрорымон быәнине”. Вотем, “росте, быәнине. Интаси чәмә республикә демократик быәнине. Мәҹлиси шемонәдә бә сәдо бәномон, ҹәмат ыштә номижон бә нав бәдо, Мәҹлис чәвон гыләјни бәвыжне”. Әләкрәм рози бе.

Сыхани рости, чымы фикир ымбе ки, Ланкони шәһри Совети сәдр Мирнизам быбо, чоке. Бә Әләкрәмимән воте бы һәхәдә. Вотем, һәм ланконыже, һәм сәјде, һәм Милли Мәҹлиси депутате, һәмән веј ағылмандә мерде, әв быбо, лап чок бәбе! Әвән рози бе демы, әмма вотыше ки, “чәтин рози быбу”. Маштәнәј аз ыштәнән вотыме бә Мирнизами, әмма әв һәғиғәтән рози ныбе. Вонәш варде, бә гијыш ныгәте.

Омәјмон бә Мәҹлис. Президентымон выжније. Чәјо Әләкрәм оварде бә депутатон ки, ыштә номижон быдән бә нав. Һафт кәси номижәшон дој бә нав. Чәвон гыләјни азбим, гыләјни ә номердә осторыжә Рәмәзон (бә рәјосәт һејәт бешеәдә шојвоку бәмејдәбе, әмма пешо ше бә Һејдәри вотыше ки, әмәнышон тифанги жијәдә вардәшонбе бә Мәҹлис!). Мандә пенҹ кәс һәммәј ланконыжбин. Чә ланконыжон чо кәси (Мирнизам, Баратәли Гасымов ијән ҹо ды кәси) әлбәһол имтино кардышоне, чәвон кали гылон һәтто бешин зало, шин бәштә ко ки, әвони һич нывиндын ијо!). Мандимон – аз, Рәмәзон ијән ланконыжә Һаҹи миәллим. Јолә хәто һестбе ки, Мәҹлиси сәдри выжынон һич сә ныгәтын. Чокнә бәвотен, дылон ларзејдәбин! Бәвәдә Әләкрәми тәклифыш карде ки, аз быбум сәдр, әвонән чымы мыовин. Депутатонән сәдошон дој.

Демијән мәлум бе ки, Республикә Президентән, Мәҹлиси сәдрән ликыжин, Ланкони валијән ликыж бәзне бе (һәлә мәлум ныбе, ҹәмат ком номижә бәвыжне бә вәзифә).

Есә бәмы бывотән, һа толышона: Ки мәҹбур кардыше ә ланконыжон ки, имтино быкән Мәҹлиси сәдрәтику? Ки бә ланконыжон ғәдәғәш ноәбе ки, әвон нывыжнын ыштә ланконыжи бы вәзифә?

Ијо ды-се кәлимә бывотым ланконыжонку. Әмә Ланконәдә Толыши Республикә елон кардеәдә, ланконыжон чич кардејдәбин? Әвон дастә-дастә шејдәбин бә Боку че Иса Мәммәдови тоно бә миннәт ки, тыны Хыдо, зывон пәјдо быкә де Һејдәри, бој ижән Ланкони јол быби! Бомы чанә гонән быбо, бывотым ки, чә дастон гыләјнијән Сәрхан миәллими дијовыжонбин! Бынывыштым чәвон номи? Чымы зынәј, еһтијоҹ ни, бе әзыни ки, Сәрхан миәллим ыштән нызны әвони!

Ијо чымы нызнә гыләј мәсәлә ымбе ки, ланконыжон бә Иса Мәммәдови коврәј жәго ашығ быәбин ки, чәвон дыл шејдәбе ки, кејнә әв ижән боме, бәныште Ланкони тахтәдә! Аз ыми зынејдәним, әмма мәвужи Сәрхан миәллим бәзне. Зынејдәбу, быдә бывоты, ҹәми толышонән бызнын!

     Ыштә сыхани охојәдә ижән вотејдәм: Ки, фәрғыш ни, кејнә, кон шәроитәдә, чики тәсири жијәдә “ликыжи-ланконыжи” мәсәлә бә мијон вардејдәбу, әв Толыши бәрмалә дышмене! Толыш бәнә тырки “ланконыж”, “ликыж”, “масалоныж” и.ҹ. ни, толыш иглә хәлғе, конҹо быжијомонән, әмә һәммәј толышимон! Жәго провокасијон мәғсәд чәмә хәлғи пытыпоә, чәјоән мәһв кардеје! Ком толыш ым сыханон әнәзынәтику, әвомәтику, бесәводәтику вотејдәбу, чанә ди ни, һәмон шәхс бышу, тобә быкә, и кәрән ә сыхани нывә бәштә зывон! Ја гирәм комсә толыш ә сыхани зыне-зыне, јаанки де чикисә вотәј бә зывон вардејдәбу, бәвәдә вај бәчәј һолијән, вај бәчәмә хәлғи һолијән!