НАВЭДЭ ШЕJ hЫНЭ

 Фәхрәддин Әбосзодә

НАВӘДӘ ШЕЈ ҺЫНӘ

 “Толышон сәдо”әдә һандыме че Атабалә Бабајеви “Һәхә ко” номәдә гыләј очерк. Сыфтәо бывотым ки, зынејдәним, кије ым хонәхо, коврәјже, сәводыш, тәһсилыш чиче, чан синәдәј. Әмма әј воте бәзнем ки, вахтбәмијон “Толышон сәдо”әдә һандејдәм чәј кали нывыштәјон.

Ымони нывыштеәдә мәғсәдым ыме ки, јәне һандәкәс чок-чоки сәрәсы мыни. Бызны ки, мыәллифи һәхәдә нә гыләј јавә сыхан воте әзыним, нәәнки чәј бевәҹи. Чәј чокә ҹәһәтон һәхәдә ыми воте бәзнем ки, толыши зывонәдә ки әв нывыштејдә жыго очеркон, дарды-дыл кардејдә дештә хәлғи, бә даст-почәје ки, һандәкәсон хәбәдо быбун әј нороһат кардә мәсәлонку, чәј бәштә хәлғи, бәчәј зывони ијән ҹо чијон меһиббәтику, ымон һәммәј веј чокә кон! Һежо “Һәхә ко”әдән чәј нывыштә мәсәлон вејни одәми мәҹбур кардејдә ки, и кәрән чок-чоки едјәсы бәштә хәлғи есәтнә һоли, чәјоән һар гылә толыш бә ғырјәт бо, ыштә зувышкә кој быкә боштә хәлғи. Вотем пијејдә ки, хонәхо сәрәсејдә чәмә хәлғи һоли, һәмән орзу кардејдә ки, мандә толышонән сәрәсын ыми. Чокнә бәвотен, лап чок! Әһсән!

Интаси ијо чымы мәғсәд нә ә мерди тариф кардеј ни, нәәнки чәј бевәҹи вотеј, јаанки әј тәнғыд кардеј! Чымы мәғсәд ҹоје.

Ыштә очерки охојәдә Атабалә (һич зынејдәним, “Маму” бывотым, “Дај” бывотым, ја “Билә” бывотым, чумчыко, пијо нывыштыме, зынејдәним чәј сини) нывыштә парси јамән  нороһат кардыше мы. Бәчәј горәнә не ки, боштә ыштәни нороһат бим. Не! Чы мерди доә парси ҹәвоб сәрост банде бәчәмә хәлғи еғволи ијән бәчәмә һәрәкоти есәтнә вәзјәти ијән бәчәј вәомәј. Әве, бә ғәрор омәјм ки, кали чијон изоһ быкәм бочәмә Атабалә  Бабајеви.   

 Сыфтә-сыфтә чәј очерки охонә абзаси чокнә һесте, жәгоән едашдејдәм бә һандәкәсон нәзәри ки, быдә һар кәс бызны “го чики һијәдәј”: “Ha, yo oqətom, davardom bə məsələ, ə ruji yutub soxədə çəmə yolə şair Əli Nasiri vindıme, xəyli soronbe əy vindedənıbim, vote bəbe ki, hiç dəqiş bə ni, Xıdo bəy sofə jimon bıdə İnşallah, ha, kam mande dəqıjyom, Əli Nasir tolışi şer votedəbe, şeri nomən “ıştə həxi bəsənemon, bəvindeyon”be. In şer bəmı qıləy ləzzətış doy, tı boy diyəkə, çı Əli Nasiri, yaan co şairon jıqo patrotə şeron məseyədə xəyli peştıpur bedəm, hətto bə ciqə omedəm, bəştə tırkə-tolışə balaliyonən votedəm ki, şımə nom boçi bı həxə koədə ni? Dessə keynə şımə bəştə moə, nənə zıvoni marde çı kənoku diyə bəkaşon? Boçi bı zıvoni oqətero bə mucadilə, bə canq beşedənişon? Dessə keynə co zıvondə qəp bəjeşon? Kıve şımə tolışəti? Əvon bəmı çiç bıvoton coke? “Kon navadə şə tolışi balalionədə i kəs bı həxə koədə heste ki? Kon navadə şə tolışi balalion tolışi zıvoni oqətero bə canqin? Çəy nomi bıvot, əmənən dəşəmon bı həxə ko”. Bə rostə sıxani çiç bıvoti? Hurmətinə handəkəson, az jəqo "navadə şəkəs” zınedənim ki, çəy bala bı koədə bıbu, şımə zınedəbuşonsa çəy nomi iyo bınıvıştən, azən bəştə bala-bulon nuşodəm, bənıvışteşon? ”.

Ымијән ғејд быкәм ки, еһанә иглә Атабалә доәшбәј ым парс, бәлкәмән нәнывыштим ыштә ын мылоһизон. Чәмә һәнијән чандә толышон вахт-бевахт ым мәсәлә шодојдән бә мијон, мызокирә окардејдән чы мывзу әтрофәдә. Әве, жыго зынејдәм ки, деми әлоғодор кали мәсәлон һәхәдә ыштә мылоһизон бынывыштом, чок бәбе.

Ды-се кәлимә нывыште лозим зынејдәм чы “навәдә шәкәсон” ифодә һәхәдә. Кије “навәдә шәкәс”?

Ком шәхс ки ыштән бәштә бывоты “аз навәдә шәкәсим”, ја “хәлғи јолим, лидерим”, “аз рәһбәрим”, быдә һандәкәсон һәммәј бызнын: жәго одәм ја әвоме, ја бесәводе, јаанки, һәнијән јавә – гырд ахмәхе! “Навәдә шеј” де һәмон одәми ыштә вотәј ни. Чок-чоки фик быдән бә Толыши һәрәкоти: чандә гылә зоон һестин ки, егынијән бә кучәсәон, бә дод-әмонин ки, “әмә толышә хәлғи јолимон, лидеримон, чәј навәдә шәкәсимон”. Һа, чич быбу чән? Де жыго вотәјон одәм “јол, лидер, рәһбәр, навәдә шәкәс” бејдә бәгәм? Һәлбәттә, бејдәни! Чумчыко ым “навәдә шәкәси” мәсәлә гыләј јолә елме ки, чандә сасоронин алимон, философон бә но-пегәтин: Ым чы сыре ки, одәмон кали гылон “навәдә шәкәс” бејдән, мандәјонән егынејдән чәвон думо, чәвон вотәјон кардејдән, әвони јол зынејдән боштә?!

Ијо чәмә мәғсәд һәмон елми һартәрәфә шәрһ кардеј ни, быми һич нә имкон, нәәнки вахтымон һесте. Һандәкәсон сәј веј ныдожным вотәјнә, иглә чиј бәзнем воте ијо:  Иминәниш әве ки, “навәдә шәкәси” жыго мәхсуси шәхси кејфијәтон, хосјәтон, елм, сәвод, дынјовиндемон, имон, тәғва, әғидәш ијән Хыдо бәј доә хысуси гыләј истедодыш быәнине ки, ымон бијән әј огәтын “навәдә”, мандәкәсонән сәј евә быжәнын, бышун чәј думо, бовә быкән бәј, јол бызнын әј боштә. Дыминәнијән әве ки, бәпе мыәјјән лонәјнә шәроит, зәмин быбу ки, һәмон шәхс бә дим беше, ыштәни нишо дој, ыштә јол бе исбот кардејро имкон бә даст варде бызны. Һәнијән дырыст бывотом, һар гылә “навәдә шәкәси” мыәјјән әтроф, “әј јол кардәкәсон” быәнинин. Мәрһум Шејх Шамил әвоти ки, аз сыфтә ыштә кәдә јол бим, чәјо кужәдә, дијәдә, охојәдән ҹәми Деғыстонәдә рәһбәр бим. Һар гылә “навәдә шәкәс”, быпијошән-ныпијошән, ым рој дәвардәнине ки, рәһбәр быбу. Чыми мәно ыме ки, одәм ыштән һа “јол” бывоты бәштә, “навәдә шәкәс” һисоб быкә ыштәни, чыми һич гылә нәтиҹәш әбыни. Одәми “јол”, “навәдә шәкәс” кардәкәс чәј әтроф бејдә! Ә әтроф ки, гуш дојдә бә хонәхо гәпи, таныш бејдә дечәј сәводи, ағли, әғидә, имони, тәғва, дечәј фитри истедоди, дечәј әмәли (кали чијон һәхәдә жијо һәлә бәнывыштем), чәјо әј “вадојдә бә нав”, ыштәнән егынејдә чәј думо. Бәвәдә һәмон хонәхо һәғиғәтән бејдә ЈОЛ, НАВӘДӘ ШӘКӘС, РӘҺБӘР, ЛИДЕР!

Чы мәсәлә чандә гылә ҹо һырдә деталонышән һесте, әмма һич ныбо, ым дыглә шәрт быәнине ки, әмә гәп жәј бызнәмон “навәдә шәкәси” һәхәдә. Чы мәсәлә чанә мырәккәб ијән ҹидди бе сәроснејро, бәчәмә һандәкәсон нәзә быросным ки, мыосир елмәдә лидерәти һәхәдә һесте бәсә сајсә веј нәзәријә, тәлим!

Ымон чы мәсәлә иглә тәрәфин. Чок-чоки фик быдомон, чы мәсәлә дыминә тәрәфышән һесте.

“Навәдә шеј” һәм јолә һынә, ҹигә, һәмән бәсә бәвонсән веј дејныш (мәсулијәтыш) һесте. Һар кәси һынә ни һежо мандә вырәдә егыны бә мәјдон ки, чиче-чиче, “бәмы јол бывотән, аз шымә јолим”. “Навәдә шәкәс” бә жыго гыләј һынә, ҹигә сојб быәнине ки, лозим быә мәғомәдә дастон пекырны бә пе, дәшу бә мәхлоғи нав, әвони быбә ыштә думо!

Интаси чәј “навәдә шејәти” демијән сә бејдәни! Һар гылә «навәдә шәкәс»и јолјәти нәтиҹәш быәнине, мысбәт нәтиҹә. Ә хонәхо ыштә әтрофи, хәлғи орзујон, мәғсәдон бә вырә росне зынејдәныбо, ҹәмат һежо нибәше чәј думо. Ҹо гыләј шәроит, фырсәт бә даст егынеәдә, шәроит дәгиш беәдә, ҹо гыләј “навәдә шәкәс” пәјдо бәка боштә, чәј думо бәше. Ым гыләј ғануне, һәлә һички дәгордыније зынәшни әв. Чыми мәноән әве ки, һар хонәхо мыәјјән конкрет шәроитәдә, зәмонәдә “јол” бе бәзне. Быдә һички пештыпур ныбу ки, гирәм и кәрә “јол” быәбо, һежо жәгоән бәбе.

Чәјо, “навәдә ше” һестыше һәм хәто, һәмән тарс. ХӘТО бымәдәј ки, ҹангәдә иминә гуллә һежо гынејдә бә навәдә шәкәси синә (Ијо че Атабалә ыштә нывыштә гыләј фикри роснејдәм бә һандәкәсон нәзәри. Әв нывыштејдә: “Ki pidəşe ki, çəy kə be xıyzonsoyb bındını?..”. Демијән әв ыштән ҹәвод дојдә бы парси). Ашишә зәмонәдән һар ҹурә дымжони, тәһғири, ајбләкә, номләкә, шәри, быһтони јоли бә “навәдә шәкәси” рәсејдә!

ТАРСӘН бымәдәј ки, веј вахти “навәдә шәкәси” чәј бәрмалә дышмен димбәдим де гуллә жәјдәни. Әксәр һолонәдә чәј жәкәс “пешто” бејдә, јәне чәј “ыштәнкини” бејдә!

Коон ки чок шејдән, һәмәкәс тариф кардејдә “навәдә шәкәси”, ҹурбәҹурә јалтәғон, дыдимон, мавјонән һежо чәј гырдо-кәно бејдән, имкон дојдәнин ки, ҹо гыләј одәм бо бывоты бәј ыштә дарди, ја хәлғи дарди. Хыдо ныкардә, чокнә ки “навәдә шәкәси”  “нынг фырсәј”, һа, бәвәдә һәмон ә јалтәғон, дыдимон, мавјон, мылхәс, шәғолон гәвбәгәв бәдон, дәбәманден боәј бә лыберә жәј ки, “виндыоне, чичыш карде, чокнә бәдбәхтыш карде ым хәлғ”?!  

Әве, чымы билон, “навәдә шеј” һәләбәсә ко ни. Һежо Атабалә доә парсән чәмә ын нәтиҹә зијодә сыбут кардејдә!  

Есән боәмон, ҹәвоб быдәмон бә Атабалә доә парси: “Kon navadə şə tolışi balalionədə i kəs bı həxə koədə heste ki? Kon navadə şə tolışi balalion tolışi zıvoni oqətero bə canqin? Çəy nomi bıvot, əmənən dəşəmon bı həxə ko”.

Дијәро мәшәмон, хосә Атабалә, боән һежо чә Әли Насирику бино быкәмон ки, чәј “şeri jəqo qıləy ləzzətış doəbe bətı”. Әли Насир, чымы нәзәрәдә, Толыши гыләј ӘБӘДИ ВӘШӘ ЧОЈЕ ки, чандә сорон бәнав әј ыштән “сәноәше әв”, ымружән вәшејдә, чанә чәмә хәлғ быбо, анән бәвәше, рушнә ебәғанде бәчәмә хәлғи рој, гыләј рушнәтыкә бәбе, ро нишо бәдо бә толышон (һәлбәттә, де ҹо толышә шаирон бә иҹо)! Һәлә һички әзыни воте ки, Әли Насири конҹосә вотәше ки, әв Толыши “навәдә шәкәсе”, чәј “јоле, рәһбәре”. Әмма һәзо-һәзо толышон чәмә чы фанијә дынјо һар вырәдә әј һәғиғәтән јол зынејдән боштә, бочәмә хәлғи, чокән кардејдән! Һәрчәнд ки, Әли Насири “навәдә ше”, чәј “јолјәти” ҹо мәнош, изоһыш һесте. Ым “сијоси јолјәти, рәһбәрәти” ни, Әли Насир чәмә хәлғи ВОТӘ ЗЫВОН, чәј МӘНӘВИ РӘҺБӘРЕ!

Чымы бә Атабалә парси доә иминә ҹәвоб: Чымы Азиз, ышты ә “тыркә-толышә” балон (Хыдо бахтәвәр быкә әвони!) һәмон парси бәты дој (гирәм һәғиғәтән әвон доәшонбу ә парс!) мәно ым ни ки, тынән бәштә синә быжәни ки, “бәс виндыоне, чичым карде де толыши навәдә шәкәсон?” Һәғиғәтән пијејдәбу ышты балон умутын чә парси ҹәвоби, зәһмәт быкәш, Әли Насири жимони, чәј тәрҹумеји-һоли һәхәдә шәв-руж сыхан быкә боәвон (еһанә ыштән зынејдәшбу, гәп быжән, зынејдәнишбу, ыштән умут, чәјо гәп быжән, ым ајбә ко ни).

Ки бәзне воте ки, Әли Насири дыглә балә (Хыдо бахтәвәр быкә әвонијән!) есә Толыши һәрәкотәдә, чәмә бы “һәхә коәдә” ни? Жәләвони гәв бәгарде, бәманде чәј гуши бынәдә! Бочи толышон бәштә “тыркә-толышә балон” вотејдәнин ки, Әли Насир зиндонәдә һафт сор ныштеәдә чәј балон, чәј ҹывонә һәмро, чәј быјә, чәј ҹәми ов-авлод һәммәј бә дастон мандәбин? Бәлкәм чәмә Атабалә (мәсәлән вотејдәм) и кәрә омәбе, даст гәтеш һәлә бә кәно быманды, чәвон кәјбәш окардәбе, осә ғандәшбе әвон ки, бунум, Хыдо ныкардә, вәшику, тәшику, сардику, гамику мардән әвон, ја һәлә нәфәсышон омејдә? Ки пероснише бә һафт сорәдә Әли Насири корпә тифилон? Һәлбәттә, һестбин кали толышон ки, Хыдо комәгышон быбу, имкони дыләдә даст гәтејдәбин бәвон. Әмма чәвон комәг дыјоәдә гыләј тыләбе! Бә Хыдо уму мандәбин әвон! Хыдоән огәтыше әвон, пероснише! Әли Насир зиндоно бешеәдә, әвон һәни номхыдо, јолә зоәбин, ғәзәнҹсојбин, һәм ыштәни огәтејдәбин, һәмән имкон дојдәныбин ки, чәвон ханымә моә егыны бә кучәсәон, печыны чыми-чәјку! Ымружнә ружәдән, Атабалә, бәлкәм чәмә толышон нығо дојдән Әли Насири, ғыјмәт нојдән бәчәј бә “ләзәт доә” шерон? Не, чымы Быјә, һежо чәј ә ғырјәтинә балонин ки, нығо дојдән әј! Нығо дојдән иглә боштә не, һәмән боштә хәлғи!

Чымы һич шәкым ни ки, ыми зынә “тыркә-толышә” балон һич гыләјни жәго парси нибәдо бәштә пыә-моә!  Есә әмә чич быкәмон ки, сыхан вотеј, нывыштеј быә һостон, әмма һанде, умуте, һәхи зыне быә гыләј гонә ко ки, толышон вејни кыволәти кардејдән, пијејдәшонни умутын! Әмма нубә бә ғыјбәти рәсеәдә, ышты вотәјнә, “бә нубә мандејдән ијәнды думо”!

Ым сыхани веј дыроз кардеј бәбе. Әмма сәдожни ныбу вотәјнә, гыләјән мисал бијәм, жыго зынејдәм, вәс бәка.

Бәвәдә ки Озорбојҹони ҹәми ләшғәрон сәныштәбин Әләкрәми, пијејдәшонбе егәтын әј бә зиндон, ај чымы азизә Быјә, гыләј толыш есә һич ныбо, ыштәку парсејдә, бәштә суал дојдә ки, конҹобин чәј тифилә балон? Озорбојҹони полисон пәпрузи Әләкрәми азизә балә ангыштонсә окыштеәдә, конҹобин че һәзо-һәзо толышон “тыркә-толышә балон”? Конҹобин әвон, Әләкрәми һәмро, чәмә ханымә вәју полисонку ијо-әјо нијо беәдә? Ки омәј парсәј чәвонку ки, һа чәмә балон, һа чәмә Додо, чич һардејдәшон, чич пешомејдәшон, бәлкәм бә ден жијејдәшон? Ки омәј и кәрә парсәј ки, бочи Әләкрәми али сәводинә, вахтәдә јолә вәзифонәдә ко кардә быјон Абшерони дијонәдә бә нијони быми-бәјро кә дуте-дуте, че һампо соон рыте-рыте нунә пул ғәзәнҹ карде мәҹбуријәтәдән боштә балон, боштә пијәженә ханымә МОӘ (Хыдо рәһмәт быкә әј!)?   

Бәлкәм есә комсә толыш жыго фикирәдәј ки, Әли Насир озодијәдәј, Әләкрәм Һолландәдәј, јәғын чәвон балон һәни кефәдән?! Быдә һар гылә толыш чок-чоки огәты ыштә јодәдә: Толыши һәрәкоти иглә нәинки навәдә шәкәсон, һәтто чәј ади гыләј узвән, Толыши һәхәдә иглә сыхан вотә, ҹумлә нывыштәкәсән әнҹәх ыштән бы һәрәкотәдә ни, чәј балонән, хыјзонән, ов-авлодән һәммәјәво бы һәрәкотәдән! Һар гылә толыш гушовә быкә, еһашты ыштә гушо ым һәғиғәти: Бә Толыши “навәдә шәкәсон” јаанки бәчәмә һәрәкоти һар гылә ҹо узви чытон-чәтоно лыберә жәј, рышханд кардеј, бәвон ҹурбәҹурә ајбләкә, номләкә ној, чәвон ғыјбәти кардеј, чәвон һәхәдә ҹурбәҹурә ду-тәлбисон песохте әвәзи, һар кәс евә быжәны ыштә сәј, баһанды, умуты, ыштә сәводи зијод быкә, сә бекә че дынјо шемонику! Ә мердон ки һәср кардәшоне ыштә умр, ыштә жимон, ыштә бахтәвәрәти бәштә хәлғи, бәчәј озоди, һич кәси һәхыш ни чәвон һәхәдә гыләј јавә гәп быжәны! Хыдоку бытарсән һич ныбо! Ыштә балонән чок-чоки сәроснән ки, быдә әвон и кәрән жәго бемәноә парсон ныдән бәшмә! Деми аз вотем пијејдәни ки, һар гылә толыш мәҹбур кардәнине ыштә балон ки, әвонән умуж быгынын бә Толыши һәрәкоти. Не! Чумчыко ым жыго гыләј мәсулијәтинә које ки, һич пыә әмр карде әзыни бәштә зоә ја кинә ки, әвән бышу чәј думо! Жәго мәҹбуријәти фојдәшән әбыни! Ым ко че һар гылә толыши – јол бубу, ја рук, фәрғыш ни, ыштә выжын быәнине, чәј шууринә, ағылмандә выжын! Һар кәс ыштә рој ыштән выжнијәнине! Жәго зоон есә гәрәкин бә Толыши! Ијо-әјо боми-боәј лыберә жә, рышханд кардә зоон не! Зәмон боме, вахт боме, бәвәдә ҹәми толышон шојд бәбен ки, чики балә конҹо де чичи номыш бекардә, де кон кој мышғол быә...