"ХЫДОВАНДИ, РОСТ БЭКАМОН ИЖЭН ТОЛЫШИ СЫЭ БОJДЭFИ!"

Фәхрәддин Әбосзодә:

Хыдованди, рост бәкамон ижән Толыши сыә бојдәғи!

  Әссәломәлејкум, Фәхрәддин миәллим!

  Вәәлејкумәссәлом, чымы хосә Билә!

  -Ымруж августә манги 7-е. Жыго зынејдәм ки, ымруж тәбрик кардеј бәбе шымәни. Охо ымруж чәмә Иде!

 - Әһсән! Жәгоје ки, һесте! Августә манги 7 – ҹәми толышон иде, һәмән лап јолә иде! Ымруж чәмә милли довләти – Толыши довләти бәрпо кардә быә руже! Вист сор сәросәр чыми бәнав – 1993-нә сори августи 7-дә Толыши-Мығони Мухтар Республикә Хәлғи Мәҹлиси де ешаеши елон кардыше Озорбојҹони тәркибәдә Толыши-Мығони Мухтар Республикә! Чә ружику вист сор дәвардә. Ым чәмә вист сорнә јубилеје! Әве, дылисыхт ғәбул кардејдәм шымә тәбрики ијән чәшрушни, “Сәғби!” вотејдәм бәшмә! Һәмән шымәнијән тәбрик кардејдәм, ҹәми толышон тәбрик кардејдәм, “Идон мыборәк быбу”, “Чәшонон рушин быбу!” вотејдәм бәшмә ијән бәчәмә һәмә хәлғи!

  - Шымәнән сәғ быбән! Әпимоне ки, бы азизә ружәдә и кәрән бә јод бијәмон вист сор бәнави тарыхи, бә вахти вағе быә һодисон, Хәлғи Мәҹлиси иминә сессијә сәдо кардә бе ијән деми әлоғодор ҹо мыһумә һодисон.

  - Сыфтә-сыфтә ыми бывотым ки, хысусән чәмә ҹывонә зоон ијән кинон фик доәнинин бә гыләј мәсәлә. Дәвардә са сорәдә толышон ды кәрә рост быән ки, бәрпо быкән ыштә милли довләти: иминә кәрә 1919-нә сори елон кардә бе Мығони Сәвети республикә, 74 сори бәпештә – 1993-нә сори дыминә кәрә елон кардышоне Толыши-Мығони республикә!  Ыврәшән росте ки, 74 сор ки вотејдәмон, сыханәдә бә одәми жыго оме бәзне ки, чокнә бәвотен, һежо “ныштә вырәдә” осмоно фырсәт егыније бә толышон даст ки, дыминә кәрә бәштын сәпо! Не! Әмә есә 74 сор вотеәдә, бәпе чок-чоки бызнәмон ки, Толыши хәлғи ијән Толышыстони роәдә ком мердон мыборизә бардәшоне, әмә чики ворисимон, бәки мыннәтдор быәнинимон, чокнә бәвотен, чики покә довдә мачә кардәнинимон! Ыми нызномон, һәмон шәхсон, Хыдо ныкардә, јодо бекомон, чәмә есә бардә мыборизән мојәпуч бәбе, бә Хыдо ғәзәб бомемон! Бы 74 сори дыләдә чандә гылә толышә зоон ғырбон доәшоне ыштә, пыхән зиндононәдә, ғурбәтәдә сә кардәшоне ыштә умр, һежо бә ҹанг быән ыштә хәлғи роәдә. Балә Мәммәдику гәтәше, Дәдә Зылфи дештә сәј дастә – де чандә кәс толышә ғырјәтмандә зоон ијән кинон дәвом кардәшоне Мығони Сәвети Республикә ко, чәвон бәпештән толышон һежо бә дастпочә быән ки, бә фајә быроснын чәмә дәдә-бобон бардә мыборизә. Чәвон ноә рој шә чандә кәс толышә мерд ијән жен дәвардә әсри 80-нә соронәдә рост бин сәпо, “Не!” вотышоне бә зылми, бә зылләти! Шәғоләсејәдә Заһирәддин, Огтај, Фикрәт, Вәлиша, Гуларә Инә, һәнијән чандә гылә ҹо кәсон толыши покә номи бәрпо кардеј роәдә бә ҹанг бешин де Сәвети довләти ијән Озорбојҹони республикә һукмәти! Сәвети һукмәти охон-охојәдә Шәғоләсе огарде бе Толыши инғылоби кијә! Шәғоләсежон гыләј јолә кијандушон сәној ки, кам гыләј мыддәтәдә чәј рушнә егыније бә ҹәми Толышыстони, пекардыше һәзо-һәзо һытә мердон ијән мојнон, сәнибәтон бино бе Толыши озоди һәрәкот! Чә кијанду отәш анә зумандбе ки, есәти есән ки быгардо бә Шәғоләсе һәндәвәри, һисс бәка чә отәши раһанә, Толыши ғырјәт һукман обәлыве чәј дыләдә!

  Бы 74 сори дыләдә чә мердон кардә коон мәғсәд һежо и быә: Толыши довләти бәрпо кардеј, толышә хәлғи озод кардеј! Еһанә һәмон мыборизә быәнәбәј, ә кој бардә јолә мердон ијән мојнон быәнәбәјн, Шәғоләсејәдә сохтә быә “Авестә” ҹәмјәт быәнәбәј, нәби Бокујәдә Толыши Хәлғи партијән, нәби Толыши-Мығони Республикән! Әвон быәнәбәјн, есә нәби 20 сори дыләдә озавзијә чәмә милли-озоди һәрәкот, быәбәјән, нәби бы сәвијјәдә! Әвон быәнәбәјн, Толыши милли-озоди һәрәкоти сәдо есә нәвој че дынјо чандә мәһоло! Ым чәмә тарыхе, ым һәмән чәмә һәғиғәте, ә һәғиғәт ки, әмә ружбәруж певыло кардејдәмон әј бә дынјо һар вырә, че дынјо чандә гылә мәмләкәтоно толышон һәхи сәдо омејдә, чәмә һәрәкот әһотә кардејдә веј-вејә мәмләкәтон!

  Әве, бы азизә идә ружәдә әмә сыфтә-сыфтә рәһмәт бывотәмон бә Толыши роәдә ыштәни ғырбон доә мердон ијән женон, һәмән хәшәҹони орзу быкәмон бә һәмон толышон ки, есән дејәмә и рестәдә дәвом кардејдән ыштә мыборизә!

   - Амин! Хыдо рәһмәт быкә чәмә шәһидон, хәшәҹони быдә бә мердон ки, есән бә ҹангин Толыши роәдә!

  Есән, зәһмәт ныбо, августә манги 7 бәнав быә тарыхи һодисон ижән бә јод бијән...

  -Бә чәш! 1993-нә сори ијуни 21-дә елон кардә бе Толыши-Мығони республикә. Интаси чы республикә елон кардәкәсон һәрбкоронбин – полковник Әләкрәм Һуммәтов, Микајил Һаҹијев ијән Әждәр Гурбанов. Хыдо сәлом быбу бәвон! Чы сәбәбоән һәмон республикә че дынјо чәшәдә легитим, јәне ғануни гыләј һукмәт һисоб нәби карде. Бәмә лозимбе ки, һәмон һәрбкорон имкони дыләдә рәјрә тәһвил быдән һакимијәти бә мылки һукмәти.  Сыхани кырти, лозимбе ки, чәмә парламент быбу, довләтән идорә кардә быбу чәј ғәбул кардә ғанунон әсосәдә. Дынјо һежо һозыје жәго гыләј һукмәти ғәбул кардејро. 

   Әве әмә хәјли но-пегәт карде бәпештә, бә ғәрор омәјмон ки, сәдо быкәмон Толыши парламенти – Хәлғи Мәҹлиси. Әмма чәмә вәдә гыләј јолә парс мандәбе: Чокнә сәдо кардәнинимон Мәҹлиси? Охо һәмон вахти чәмә имкон ныбе ки, тәҹили сәчынон дәвонәмон. Довран ҹо довранбе, аләм гынијәбе бәјәнды. Озорбојҹонәдә һукмәт, бәбе воте ки, ныбе, һајбоштәнәтибе, һәркиһәркибе. Чә тәрәфоән Хәрәбоғәдә ҹанг шејдәбе. Жәго гыләј шәроитәдә, һәлә чыми малијә ијән тәшкилоти мәсәлон бымандын бә и тәрәф, чәмә сәчын дәвоније навәжә (тәшәббуси) хәлғ чокнә ғәбул әкәј?

   Шәроити ијән бејнәлхәлғә ғанунон чок-чоки тәһлил карде бәпештә, әмә омәјмон бә жыго гыләј нәтиҹә: Озорбојҹон ССРИ-ку ҹо быбујән, һәлә ныбеше ыштә Конститусијә, ијо Озорбојҹони Сәвети Коснтитусијә ғыввәдәбе. Чәмәку тәләб быә иминә вәзифә әвбе ки, чәмә һар кардә ко ғануни чарчивәдә быбу ки, нә Боку, нәәнки дынјо ҹо довләтон сәһв гәте нызнын бәмәку. Әве, әмә бә ғәрор омәјмон ки, Озорбојҹони Конститусијә чарчивәдә һәрәкәт быкәмон (Чәмә сырф ғануни чарчивәдә һәрәкәт карде нәтиҹәје ки, детобә есә Озорбојҹони һукмәт чанә шәр бывғандыән бәмә, дынјо ирод гәте зынејдәни бәмә, әксинә, әһсән вотејдә!).

    Озорбојҹони чә вахти Конститусијәдә нывыштә быәбе ки, “довләти әсос – хәлғи депутатон сәветонин”. Һар гылә рәјонәдә һестбе ыштә Сәвет. Бә һар рәјони әһоли мығдори мывофиғ мыәјјән кардымоне ки, кон рәјоно чан гылә депутат выжније лозиме.  Чәјо һар рәјони Сәвети ыштә сессијәдә, ыштә депутатон дыләдә выжнишоне тәләб быә мығдорәдә депутат бә ТМР-и Хәлғи Мәҹлис. Бә ғәрор омәјмон ки, 7 гылә рәјоно 150 кәс депутат быәнине Мәҹлисәдә. Сывој ыми, жыго мәслоһатымон зынәј ки, бәчәмә хәлғи адәт-әнәнә мывофиғ, 7 рәјоно 100 кәс ғурбинә, ныфузинә сипиришән тәмсил быбо Мәҹлисәдә, һәнијән чок бәбе. Мылхәс, һәммәјәво Мәҹлиси тәркибымон мыәјјән карде 250 кәс.  

   Ымијән бывотым ки, әмә тикәј рә дәвонијәнинбимон Мәҹлиси. Интаси чандә тәрәфо бәркә мығовимәт һестбе бәмә. Боку һич ҹурә рози бејдәныбе ки, әмә Мәҹлиси дәвонәмон. Чумчыко Һ. Әлијев чок зынејдәбе ки, гирәм әмә Мәҹлиси дәвономон, бәвәдә дынјо вәдә кырт бәбе чәј зывон! Әве һар тәрәфо одәмоныш сәғандәбе чәмә сәпе ки, Мәҹлиси дәнывонәмон.

   Шык быбу бә Хыдо ки, әмә де хәј-сәломәти дәф карде зынәмоне һәмон мығовимәтон һәммәј, Мәҹлиси иминә сессијә вахт тәјин кардә бе бә августә манги 7.

   -Һ. Әлијев пешо иддо кардејдәбе ки, мәвотбән, һич гылә депутати омеш пијәни бә Мәҹлис, де тифанги мәҹбур кардәоне әвон ки, гырдә быбун бә иврә. Һежо чәмә толышон дыләдән кали одәмон есән бы фикирәдән. Һәғиғәт чокнә быә?

   - Чымы Билә, чәмә чы јубилеј гыләј чокә ҹәһәтән ыме ки, чәмә ымсорнә ид де Ружәмо бә и вахт тәсодуф кардејдә. Һәхи ноһәхику ҹо кардә ғыввә Хыдоје. Әве аз вотејдәм: Хыдо ләнәт быкә бә дујәвожи!

   Әмә чок зынејдәбимон ки, пешо жәго сыханон, быһтонон веј бәбен бәчәмә унвон. Әве жыго һәрәкәт кардејдәбимон ки, жәго гыләј факт ныдәмон бә дышмени чанг. Детобә ымружнә ружи һәмон дышменон һәлә иглә гылә фактышонән ној зынәни бә мәјдон ки, бәлкәм дынјо бовә быкә бәвон! Ымон һәммәј ду-тәлбисин!

   Иглә факти бывотым ки, әмә жыго кардәмонбе ки, һич иглә сәрбозән Мәҹлиси сессијә дәвардә Ланкони Драми теәтри бино әтрофәдә бә чәш нычијы ки, Бокујо омә журналистон ијән ҹәсусон бәкәшен чәвон шикили, певыло бәкан бә дынјо, чәјоән вај-шивән бәкан ки, депутатон де зубәзу вардә быән бә Ланкон!

   Августи 7-дә маштә-маштә саат 10-дә Мәҹлиси сессијә обәј. 250 кәс выжнијә быә дупутатон 217 кәс де кәшон-кәшони омәјн бә Ланкон. Сессијә бино бе. Бә бејнәлхәлғә ғанунон тәләбон мывофиғә сурәтәдә, сыфтә чәмә әфсәрон де тәнтәнә тәһвил дошоне һакимијәт бә Мәҹлиси, чәјо депутатон де һәзо орзу дәро кардышоне Микајил де Әждәри бә Хәрәбоғ (!). Мәҹлиси депутатон выжнишоне Рәјосәт һејәт, тәсдығ кардышоне Мәҹлиси регламент ијән ҹо тәләб быә мәсәлон. Чымон бәпештә Ә. Һуммәтови мәрузә кардыше бо депутатон. Һәм дынјоәдә, һәм Озорбојҹонәдә, һәмән чәмә регионәдә быә вәзјәти чокә тәһлилыш дој, де мәнтығи ијән дәлилон исбот кардыше ки, Толыши-Мығони Республикә елон карде тарыхи гыләј зәрурәте! (Есә, 20 сор дәварде бәпештән, ымони гәп жәјәдә боты, чәшоным шојвојку пур бејдән! Бахтәвәрин ә шәхсон ки, дештә чәши шојдбин бә Мәҹлиси! Әјо быәкәс гирәм ыштә умрәдә һәни һич гыләј јолә ко ныкоән, иглә һежо бә Мәҹлисәдә ныште, бә Мәҹлиси Рәјосәт һејәтәдә ныштә номдорә мердон, че депутатон дыләдә дынјо веј парламентонәдә ныбә гыләј әһвол-руфијә, шојво, Толыши сипиришон чәмә чәшон вәдә чокнә бә ҹывонә зоә огарде, рәһмәтдигә Машалла Маму “Чы балон, бәс Сәлјонон бочи јодо бекарде, охо әврән Толыши зәмине?” воте, шојвојку сырә-бәмә ҹывонә зоон, оһилә мердон тәмшо карде ыштән бәчәј жимони һәммәј вәсе!)

Чәјо мызокирон бин. 7 гылә рәјони депутатон чандә кәси вотыше ыштә сыхан. Әвон һәммәј бә и гәв рози бин де Әләкрәми тәклифи. Чәјо тәклиф бе ки, чәмә довләти ном чокнә быбо чоке: Толыши-Мығони Республикә јаанки Озорбојҹони тәркибәдә Толыши-Мығони Мухтар Республикә. Сипиришон, - профессор Әлиф Мәммәдов ијән Шамил Искәндәров, - әштин сәпо, һәммәјәво тәклиф кардышоне ки, Мухтар республикә быбо, лап чок бәбе. Бә сәдо ношоне. 217 кәси бәнә и кәси сәдо доше ки, Озорбојҹони тәркибәдә Толыши-Мығони Мухтар Республикә елон быбу! Чәјо Ә. Һуммәтовышон выжније ТММР-и Президент, мынышонән выжније Мәҹлиси сәдр. ТММР-и герб, һимн, чәј бојдәғ тәсдығ бе. Ғәрор ғәбул кардә бе ки, Мәҹлиси сәнәдон ијән чәј Оварди бывғандәмон бә Озорбојҹони Милли Мәҹлис бә тәсдығ (Һәмон Овард есән Милли Мәҹлисәдәј, әмма ҹәвоб доә быәни бәј!).

   Сыхани кырти анә!

   -Чок. Бәс чы һодисә әһмијәт чичбе Толыши тарыхәдә ки, әмә есә әј Ид кардејдәмон?

   - Шымә бәнав мысоһибәм дој бә Толыши рәдио. Әјо вотыме ки, 1979-нә сори Ислами инғылоби Ирони тарыхәдә ијән бо Ирони хәлғон әһмијәт чичебу, ТММР-и елон карде бо Толышыстони ијән толышә хәлғи әһмијәтән анәј! Нә кам, нәән веј! Шәхсән чымы дәрәсәј ыме ки, әв жыго гыләј јолә ҹоһоншымулә һодисәбе ки, аз оҹизим тәсвир быкәм әј де сыхани! Боми шаир лозиме, Вәлиша, Әли Насир, Ханәли, Нәриман лозиме ки, де тәнтәнә тәсвир быкә һәмон тарыхи! Әнҹәх чә кој “дыләдә” быәкәс, чә һодисон мыстәғимә иштирокәкон бәзнен һисс карде ки, әв чанә јолә һодисәје! Са сори дыләдә дыминә кәрә толыши хәлғ рост бе сәпо, бәјон кардыше бә дынјо ыштә һәх! Чымисә јолә һодисә бәбе јәне? Әбыни, чымы Билә!

   - Розим! Әмма әпимоне ки, шымә мылоһизон бымәсәмон ТММР-и мәғлубијәти сәбәбон барәдә.

   - Ымән чымы чәшонсә! Интаси мәслоһат бызношон, обәгәтемон ым мәсәлә бо августә манги 23. Хыдованди, бәвәдә имкон пәјдо быкошон, бы һәхәдә һартәрәфә гәп бәжемон!

   -Чок! Сәғбән, ижән тәбрик кардејдәмон шымәни!

   -Шымәнән бахтәвәр быбән! Азән ижән тәбрик кардејдәм чәмә хәлғи, орзу кардејдәм ки, иншалла, һәммәјәво бырәсәмон бәштә орзу, јәне озод быкәмон ыштә хәлғи, ижән рост быкәмон Толыши сыә бојдәғи, әбәди бәрпо быкәмон ыштә довләти – мыстәғилә Толышыстони! Быжијы Толыши-Мығони Республикә! Быжијы озодә Толышыстон!