ИРАН ИСЛАМ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН “АЗЭРБАJДжАН СИJАСЭТИ”:ИФЛАС!

Фәхрәддин Әбосзодә, Каһин Мирзәлизодә

АЗӘРБАЈҸАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ИРАНА ГЕЈРИ-ГАНУНИ ӘРАЗИ ИДДИАЛАРЫ

ИРАН ИСЛАМ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН “АЗӘРБАЈҸАН СИЈАСӘТИ”:

ИФЛАС!

VI мәгалә 

I пәрдә

       1918-ҹи илдә јары дири-јары өлү, сөзүн һәгиги мәнасында даһа чох чарәсизликдән дүнјаја ҝәлмиш Азәрбајҹан халг ҹумһуријјәти (АХҸ) елә о вәзијјәтдә дә мөвҹуд олдуғу 23 ај әрзиндә дүнја дөвләтләри тәрәфиндән сонадәк танынмадан, мүвәггәти бир мәзһәкә шәклиндә өмрүнү баша вурду. Нијә чарәсизликдән? Чүнки тарихи факт бизә буну дејир ки, әҝәр һәмин ил мајын 26-да Загафгазија Сејминин ҝүрҹү депутатлары Ҝүрҹүстан Демократик республикасынын мүстәгиллијини елан етмәсәјдиләр, бәлкә дә Азәрбајҹан ҹумһуријјәти адында сахта бир гурум һеч олмазды. Бунун биринҹи сәбәби о иди ки, һазырда һәмин республиканын идеја вә сијаси рәһбәри гисминдә ҹамаата тәгдим олунан “Мүсават” партијасы вә онун рәһбәри М.Ә. Рәсулзадә (еләҹә дә башгалары) садәҹә олараг Русија тәркибиндә мухтаријјәт тәләби илә кифајәтләнир вә јатыб јухуда да ону ҝөрүрдүләр. Она ҝөрә дә ҝүрҹүләрин мүстәгиллик етмәси илә әлагәдар Загафгазија Сејми дағыланда, о вахтын терминләри илә десәк, “мүсәлман депутатлар” сөзүн һәгиги мәнасында өз башларыны итирәрәк, нә едәҹәјини билмирдиләр (депутатларын арасында бунунла әлагәдар һәтта ағлашанлар да олду!). Икинҹиси, һәтта, Азәрбајҹан ҹумһуријјәти елан олунандан сонра онун мүстәгил дөвләт олуб-олмајаҹағы хејли вахт һәлә суал алтында иди. Чүнки Азәрбајҹан ҹумһуријјәтинин илк баш назири Фәтәли хан Хојски әсас мәгсәди белә ифадә едирди: “Бизим мәгсәдимиз – Азәрбајҹан, нәһајәт, әлдә едилди. Бүтүн түркләрин чох әсрлик арзусу – султанын (Османлы султанынын – Ф.Ә., К.М.) бајрағы алтында бирләшмәк арзусу һәјата кечди. Инди үрәкләримиз чырпынты илә Гафгаз дағлыларына, Волгабоју татарларына, Хәзәрин о тајындакы сартлара, Мәркәзи Асијанын өзбәк вә гырғызларына, хивә вә бухаралыларына азадлыг ҝәтирән түрк ордусунун ҝәлишини ҝөзләјир. Јашасын бүтүн түркләрин бирлији!”

       Ганунсуз јолла - һарам дүнјаја ҝәлмиш јени дөвләт гурумунун һарамзадалығы лап еркән вахтлардан өзүнү ҝөстәрди. Бу торпагда јашајан вә онун әсл саһиби олан көклү халгларын һеч биринин рәјини белә сорушмадан, Азәрбајҹан ҹумһуријјәтинин рәһбәрләри Османлы империјасынын ағушуна гысылмаға тәләсдиләр. Бу һарамзадәлик өзүнү һәм дә онда ҝөстәрирди ки, Хојскинин һәмин бәјанаты илә тәгрибән ејни вахтда Азәрбајҹан ҹумһуријјәтинин хариҹи ишләр назири Әлимәрдан бәј Топчубашов 1918-ҹи ил нојабрын 16-да Османлы империјасында Иранын нүмајәндәси Мирзә Маһмудла ҝөрүшүндә она белә дејирди: “Иран бизим Азәрбајҹанын бөјүк гардашыдыр, бизим фарслара севҝи вә мәһәббәтимиз ҝүҹлүдүр”. Бах белә! Үрәкләриндә Султанын бајрағы алтында бирләшмәк арзусу, үздә исә Ирана икиүзлү бир севҝи вә мәһәббәт!

       Беләликлә, мәмләкәтин өзүндә һәлә билмирдиләр ки, сабаһ онлары нәләр ҝөзләјир, дүнјада да белә бир гурумун мөвҹудлуғуна шүбһә илә бахырдылар.

       Тарихдән бу да мәлумдур ки, Азәрбајҹан ҹумһуријјәти јарананда сон ҝүнләрини јашамагда олан Гаҹар сүлаләси 1919-ҹу илин мартында Парис сүлһ конфрансына формал бир нота тәгдим едәрәк, Бакы шәһәри дә дахил олмагла, Азәрбајҹанын бүтөвлүкдә Ирана верилмәсини тәләб етмәклә кифајәтләнди. Амма бунун ардынҹа, 1920-ҹи ил мартын 20-дә Иран вә АХҸ һөкумәтләри арасында “достлуг һаггында мүгавилә” имзаланды.  Мүгавиләдә Иран Азәрбајҹанын мүстәгиллијини таныдығыны билдирир, бундан әлавә, тиҹарәт-көмрүк, консул, почт, телеграф вә бир сыра башга конвенсијаларын бағланаҹағы вә гаршылыглы дипломатик нүмајәндәликләрин мүбадиләси нәзәрдә тутулурду.

       Даһа сонра – 1920-ҹи илдә Иран һөкумәти Азәрбајҹан ССР-ин јаранмасыны алгышлады вә үмид олдуғуну билдирди ки, “Совет һөкумәти һәгигәтән кичик халглары азад етмәјә вә онларын һүгугларыны бәрпа етмәјә чалышыр”. Вәссәлам! О дөврдә Иранын “Азәрбајҹан сијасәти” бунунла да баша чатды!

II пәрдә

       1991-ҹи илдә Совет Иттифагы дағыларкән Иран тәрәфи о гәдәр севинҹәк олду ки, һәтта бу торпагда јашајан көклү Ирандилли халгларын талејини дә унудараг, мартын 12-дә биринҹиләр сырасында Азәрбајҹан республикасынын дөвләт мүстәгиллијини рәсми таныды. АР-ин о вахткы президенти А. Мүтәллибовун чох да узун чәкмәјән “ајбәниз” һакимијјәти вахтында ики дөвләт арасында мүнасибәтләр һәгигәтән дә јүксәлән хәтлә инкишаф етмәјә башлады.

       Лакин Иран тәрәфинин бу севинҹи чох узун чәкмәди. 1992-ҹи илдә А. Мүтәллибову дөвләт чеврилиши јолу илә һакимијјәтдән кәнар едән пантүркист Халг ҹәбһәси дөвләт башына ҝәлди. Јахын тарихимиздән бу да мәлумдур ки, АХҸ игтидары һәм бу дөвләтин өз вәтәндашлары, һәм дә гоншулары үчүн сајсыз-һесабсыз бәлалар вә фитнәләрлә јадда галды. Тәзә һакимијјәт илк ҝүндән Ираны парчаламағы вә “Бөјүк Азәрбајҹан” јаратмағы өз әсас мәгсәдләриндән бири кими ортаја гојду. АХҸ һөкумәтинин Ирана рәсми сәфир гисминдә тәјин етдији, әвәлки мәгаләләримиздә адыны чәкдијимиз “Ҝүнеј Азәрбајҹанынын сабаһы” адлы сәрсәм конфрансын әсас тәшкилатчыларындан бири олан Нәсиб Нәсибли Теһран торпағына өз ајағыны басан кими, журналистләрә ачыгламасында  бу мәгсәди ачыг-ашкар бәјан едәрәк, билдирди ки, “Азәрбајҹан республикасынын мәгсәди Тәбриз шәһәри пајтахт олмагла, “Бөјүк Азәрбајҹан” јаратмагдыр”. Иран рәсмиләри бундан бәрк нараһат олараг, тәзә сәфири дәрһал ҝери говсалар да, сонрадан, шејтан биләр, һансы сәбәбдәнсә, онун Иранда сәфир олмасы илә разылашмалы олдулар. Буна бахмајараг,  Рәфсәнҹани һөкумәти Москвада јашајан Һејдәр Әлијевлә алтдан-алтдан әлагә јарадараг, ону АР тахтына ҝәтирмәк үчүн фәал планлар гурмаға башлады.

III пәрдә

       1993-ҹү илдә талыш халгынын Ланконда елан етдији Талыш-Муған Республикасыны Һ. Әлијевин бир ишарәси илә һәр ан ган ичиндә боғмаг мәгсәдилә ики өлкә сәрһәдиндә өз 6 дивизијасыны һазыр вәзијјәтдә сахлајан Рәфсәнҹани, шәхси тәјјарәси илә Һ. Әлијеви кашан-кашанла Нахчывандан Бакыја ҝәтирдәрәк, онун һакимијјәти зорла әлә алмасы үчүн мүмкүн олан (вә һәтта олмајан) һәр шеји етди. Етди вә дәрһал да пешиман олду! Чүнки Һ. Әлијев тахтда өз јерини аз-чох мөһкәмләндирән кими, биринҹи нөвбәдә Ирана вә онун о вахткы президенти Рәфсәнҹанијә өз ... “дирсәјини” ҝөстәрди. Иранда һамы бир-биринә гарышды. Иранын Бакыдакы сәфири заваллы Нәһавәндијан алты ај ев дустағы олду, “Һејдәр  Әлијев” әмәлијјатынын бир сыра башга иҹрачылары да тутдуглары вәзифәјә әлвида демәли олдулар. Амма әмәлијјатын әсас рәһбәри – Рәфсәнҹани вә онун командасынын јүксәк рүтбәли диҝәр үзвләри анҹаг “пешиман олмагла” кифајәтләндиләр. Јәни онлар өз вәзифәләриндә галдылар вә дөвләтин хариҹи сијасәтиндәки бу бојда бир уғурсузлуға ҝөрә онларын һеч биринә ҝөзүн үстә гашын вар дејән олмады!

       Рәфсәнҹани командасы Иранын дүшдүјү бу биабырчы вәзијјәтдән вәзијјәтдән чыхыш јолуну ахтармаға башлады. Лакин бүтүн бунлар һамысы әбәс иди. Чүнки иш ишдән чохдан кечмишди. Онларын ҝуја бир вахтлар “идарә етдији” вә “једиртдији” Һ. Әлијев (әслиндә онлара белә ҝәлирди ки, ону идарә едирләр, чүнки ону идарә едән һәгиги гүввәләрин ким олдуғуну бәлкә дә һеч ағылларына белә ҝәтирмирдиләр!), иннән белә өзү нәинки онларын өзләрини, мүәјјән мәнада бүтөвлүкдә Иранын Азәрбајҹан сијасәтини “идарә етмәјә” башлады. АХҸ-нин јүнҝүлбејин игтидарынын бош вә мәнасыз һај-күјүндән фәргли олараг, Һ. Әлијев Ираны парчаламаг планларыны јени мәзмунла зәнҝинләшдирди, јәни онлара реал мәзмун верди. 

       Сонралар нәләр олдуса, онлар барәдә охуҹуларымыз аздан-чохдан хәбәрдар олдугларындан, бу јердә пәрдәни ендирир вә нөвбәти пәрдәјә башлајырыг.

IV пәрдә

       2003-ҹү илин октјабр ајынын тәгрибән 12-дә бу сәтирләрин мүәллифләриндән бири (Ф.Ә.) Иранын “Сәһәр” телеканалынын һазырладығы “Компас” аналитик програмында илк дәфә ҹанлы ефирә чыхаркән канал рәһбәрлији нәзакәтлә ондан хаһиш етди ки, “өз чыхышында Илһама тохунмасын”. “Нијә?” – “Чүнки бизим хариҹи ишләр назири Авропада онунла ҝөрүшүб. Илһам она белә дејиб: -Мәним атам гоҹа киши иди, дөвләти көһнә үсулларла идарә едирди. Сиз мәнә көмәк един ки, президент олум. Мән чалышарам ки, Азәрбајҹан республикасы Иранла дост олсун”. “А кишиләр, сиз нә данышырсыныз? Иранлылар јәни белә садәлөвһдүләр? Онун атасы сизи алдадыбса, оғлу ондан он гат чох алдадар, ҝетмәјин бу фитнәјә!” – “Бу бизим рәсми мөвгејимиздир, хаһиш едирик, буна риајәт едәсиниз”.

       Риајәт етдик, ҝәмидә отуруб, ҝәмичи илә дава едәси дејилдик ки? Һәрчәнд өз сөзүмүзү дә дедик. Амма инди сөһбәт биздән ҝетмир, Иран дөвләтиндән ҝедир.

       Бу јердә охуҹу гој өзүнә азҹа зәһмәт вериб, мәгаләнин лап әввәлинә гајытсын вә Ә. Топчубашовун 1918-ҹи илдә Иран нүмајәндәсинә дедији “ширин” сөзләри бир даһа вә јени бир ләззәтлә охусун! Охунушун лап ләззәтли јериндә фикир верин ки, формаҹа азҹа фәргли олса да, мәзмунҹа ејни сөзләрлә 85 ил әрзиндә ики дәфә Ираны алдадырлар вә Иран рәһбәрлији дә һәр ики һалда бу адамларын өзүнә вә онларын ширин сөзләринә алданыр! Тәсадүфдүрмү? Иран рәһбәрләринин садәлөвһлүјүдүрмү? Нә тәсадүф, нә садәлөвһлүк, а кишиләр, биабырчылыгдыр, буна башга ад гојмаг олмаз! Белә мәлум олур ки, 85 ил әрзиндә Иранда игтидар дәфәләрлә дәјишсә дә, дөвләтин хариҹи сијасәтини мүәјјән едән шәхсләрин сәвијјәси зәррә гәдәр дә дәјишмәмишдир! 

       Кимсә дејә биләр ки, вердијимиз гијмәт чох сәртдир! Биз дә гәбул едирик! Амма бунун ардынҹа ону да дејирик ки, бизи нәдәсә сучламаг әвәзинә, ҝәлин бирликдә бахаг, ҝөрәк о ширин сөзләрин сонрасы нә олду?

V пәрдә

       2003-ҹү илдә Иран рәһбәрлијинин Илһамын “ширин” сөзләринә инандығы вахтдан дүз он ил вахт кечиб. Бүтүн бу илләр әрзиндә рәсми Бакыдан даһа чох, рәсми Теһран ики дөвләт арасында ҝуја достлуг вә стратежи әмәкдашлыг мүнасибәтләринин олдуғуну јери ҝәлди ја ҝәлмәди, тәкрар етмәклә мәшғулдур. Нијә “ҝуја”? Ахы кор кор, ҝөр ҝөрдүр! Мәҝәр бөјүк бир ағыл вә тәфәккүр тәләб олунур ки, кәнардан һәр мүшаһидәчи бу мүнасибәтләрин һәгигәтдә белә олмадығыны, И. Әлијев һөкумәтинин Ирана гаршы ачыг дүшмәнчилик сијасәти  јеритдијини, Ираны парчаламаг планлары үзәриндә ишләдијини ҝөрсүн?

       Һәм Иран рәсмиләринә, һәм дә Ирандан кәнарда өзүнү ҝуја “иранпәрәст” кими гәләмә верән, һәгигәтдә исә Ирана мәһәббәтләри һәр бир нөвбәти мәҹлисдә һәзми-рабедән кечирдикләри еһсанын һәҹми гәдәр олан бәзи шәхсләрин тәнгиддән һеч хошу ҝәлмир. Јери ҝәлди ја ҝәлмәди, лајиг олду ја олмады, уҹуз вә мәнасыз тәриф исә онларын үрәјинә јағ кими јајылыр вә ондан хошһал олурлар!  Она ҝөрә дә онларын әмәлләрини азаҹыг да олсун тәнгид етмәк, сәһвләрини ҝөстәрмәк, чатышмазлыгларыны изһар етмәк ҹәһдләри онларын тәрәфиндән бүтөвлүкдә Ирана гаршы һәдсиз дүшмәнчилик кими гаршыланыр.

       Охуҹулара јахшы бәлли олдуғу кими, һазырда онларын диггәтинә тәгдим етдијимиз бу мәгалә ејни серијадан сајҹа алтынҹыдыр. Әввәлки беш мәгаләдә Азәрбајҹан республикасынын Ирана гаршы гејри-гануни вә сәрсәм әрази иддиаларындан бәһс етсәк дә, һәлә ки, нә Иран рәсмиләри тәрәфиндән, нә дә һәмин о “иранпәрәстләр” тәрәфиндән, “сағ олун” истәмирик, һәтта хош бир кәлмә дә ешитмәмишик. Амма һеч шүбһә дә етмирик ки, бу мәгаләни охујандан сонра бизи “сөјәнләр”, ҝуја “Ирана гаршы дүшмәнчиликдә”, “Иран һөкумәтини әсассыз сучламагда”, нә биләк  даһа һансы  ҝүнаһларда тәгсирләндирәнләр тапылаҹаглар.

       ҺАШИЈӘ: “Сөјәнләр” дедик, бир мәсәлә јадымыза дүшдү. Бизим бәзи талышларда һәр кәсә вә һәр шејә “гулп гојмаг” адәтинин олмасы һеч ким үчүн сирр дејил. Мәгаләни русҹа јазырсан, еләләри дејир ки, баша дүшмүрүк, тырки лазымдыр. Тырки јазырсан, инди дә дејирләр ки, кирилли охуја билмирик. Тәбии ки, бунлар һамысы бәһанәдир. Охумаг истәјән үчүн, һәтта кирилли охуја билмирсә дә, мәтнин шрифтини комјутердә дәјишдирмәк ади бир мәсәләдир. Демәли, бунлар һамысы бәһанәдир. О бәһанәни кәсмәк үчүн бирҹә јолумуз галыр ки, јаздыгларымызы апарыб бир-бир онлар үчүн охујаг ки, бәлкә онда разы галмасалар, һеч олмаса, дејинмәдиләр.

       Лакин истәрдик ки, буну етмәмишдән өнҹә, еләләри гој бизим бәзи суалларымыза ҹаваб версинләр:

       1. Неҹә ола биләр ки, мајасы Ирана гаршы дүшмәнчиликлә јоғрулмуш И. Әлијев һөкумәти “Иранын стратежи мүттәфиги” һесаб олунсун? Һәгигәтдә бунун белә олмадығыны сүбут етмәк үчүн чох дәлилләр ҝәтирмәк, чохсајлы фактлар ортаја гојмаг олар. Бурда тәкҹә ону гејд едәк ки, Е. Мәммәдјаровун Исраилә сәфәри гәти сурәтдә сүбут етди ки, Азәрбајҹан республикасы Иранын стратежи тәрәфдашы јох, онун СТРАТЕЖИ ДҮШМӘНИДИР! Бәс Иран рәсмиләри буна нә дејир?

       2. Иранын дини рәһбәрлији 10 илдә 10 мәсҹид дағыдан, бүтөвлүкдә Ислама, хүсусән дә шиәлијә гаршы гаты дүшмән олан, онларла шиә мөмүнү зинданларда чүрүдән И. Әлијевә неҹә әл узадараг, онунла ҝөрүшә биләр? (Гој кимсә габаға дүшүб демәсин ки, дөвләтин милли мараглары белә тәләб едир! Биз өзүмүзү, әстәғфурулла, һамыдан ағыллы ҝөстәрмәк фикриндә дејилик, амма бизим дә “милли мараглардан” аздан-чохдан хәбәримиз вар! Ислама дүшмәнчилик Ислам дөвләтинин милли марагларына неҹә ујғун ҝәлә биләр? Әҝәр һансыса бир шәхс Ислама дүшмәндирсә, демәли, Ирана да дүшмәндир! Истәр садә вәтәндаш олсун, истәрсә дә дөвләт башчысы! Беләдирсә, кимлијиндән асылы олмајараг, еләсинә әл узатмаг шәриәт бахымындан, јумшаг десәк, доғру һесаб олуна билмәз!).

       Биз бурада биләрәкдән Иран рәсмиләринә талыш халгы һаггында суалларла мүраҹиәт етмирик. Бирҹә ону демәклә кифајәтләнирик ки, мәһз “талыш мәсәләси”ндәки (о ҹүмләдән, бу торпағын диҝәр көклү халгларына мүнасибәтдә) анлашылмаз мөвгеји Иран рәһбәрлијинин Азәрбајҹан сијасәтиндәки уғурсузлуғунун мүһүм сәбәбләриндән биридир.

       ҺАШИЈӘ: Бу јердәҹә охуҹуларын нәзәринә белә бир мараглы факты да чатдырмағы лазым билирик. 1918-ҹи илдә јаранмыш Азәрбајҹан ҹумһуријјәтинә һәгигәтән мүстәгил олмаг нәсиб олсајды, о, Авропа дөвләтләринин нәзәриндә чохмилләтли дөвләт олмалы иди. О вахт хариҹи ишләр назири Ә. Топчубашов Парис сүлһ мүгавиләсинә ҝедәркән өзү илә бир сырә сәнәдләр апармышды. Һәмин сәнәдләрин бири АХҸ-нин чохмилләтли тәркиби, бурада јашајан халгларын сајы вә с. илә бағлы иди. Чүнки Авропа дөвләтләри тәләб едирдиләр ки, АХҸ парламенти ики палатадан ибарәт олмалыдыр ки, бу торпагда јашајан бүтүн халглар орада тәмсил олуна билсинләр.

       Бакыда һазырда һәмин дөврә аид јүзләрлә китаб вә мәгалә јазылса, диссертасијалар мүдафиә олунса да, онларын һеч бириндә һәмин факт гејд олунмамышдыр. Сәбәбини биз јахшы билирик! Амма онун сәбәбини билмирик ки, нијә АР-ин Ирана гаршы јүрүтдүјү фитнәкар сијасәтинә гаршы Иран рәһбәрлији Азәрбајҹан республикасынын өзүнүн тәркибҹә чохмилләтли олмасы фактындан истифадә етмир?

       Бүтүн бунларла әлагәдар јазмалы, мүзакирә етмәли мәтләбләр чохдур. Шүбһәсиз, онларын һамысыны бурада мүзакирә објектинә чевирмәк имканымыз хариҹиндәдир. Бу ҝүн Иранын истәр хариҹдә, истәрсә дә дахилдә проблемләри јетәринҹәдир. Өлкә президенти өзү елан едир ки, Иранын дөвләт ҝәлирләринин 60 фаизи 300 нәфәрин әлиндәдир. Пула чевирәндә бу едир тәгрибән 47 млрд. доллар! Һәрчәнд ки, президент о шәхсләрин адыны чәкмир, анҹаг онсуз да бунун неҹә бөјүк бир проблем олмасы ҝөзә габағындадыр. Бундан артыг нә дејәсән? Иран һазырда президент сечкиләри әрәфәсиндәдир. Биз бир даһа үмид едирик ки, Иран рәһбәрлији бу сечкиләри мүмкүн гәдәр ағрысыз кечирәрәк, өлкә вәтәндашларынын ҝүндәлик гајғыларыны јолуна гојмаг вә дөвләтин хариҹдәки чәтинликләрини уғурла һәлл етмәк имканы газанаҹагдыр.

       О ки галды Иран Ислам Республикасынын Азәрбајҹан сијасәтинә, бу ҝүнүмүз үчүн ҝүн кими ајдын оланы будур ки, 1991-ҹи илдән тутмуш, бу ҝүнәдәк һәмин сијасәтин јекунуну бир кәлмә илә ифадә етмәк олар: ИФЛАС!

Әзиз охуҹу! Чох сағ ол ки, сонадәк бизимлә олдун! Бу јердә пәрдәни ендирәрәк, нәзәрдән кечирдијимиз мүзакирәни баша чатдырырыг. Амма сәнин бизә әлавә суалларын олса, онда биз пәрдәни бир даһа галдыраҹағымызы истисна етмирик. Аллаһ Ираны горусун! Аллаһ һамыныза көмәк олсун! Амин!