ТЫРК БЫВОТО ДАРД БЭ НИМЭJЕ, БЭС ТОЛЫШ БОЧИ ВОТЕJДЭ?

Ф.Ф. Әбосзодә

ТЫРК БЫВОТО ДАРД БӘ НИМӘЈЕ, БӘС ТОЛЫШ БОЧИ ВОТЕЈДӘ?

            Чандә соронин бә јаһумон ки, зә, һа тыркон, боән огордынән ыштә номи, рысво мәкән ыштәни мәһоләдә! Жыбызын, бә сығи вотејдәш! Һич ҹымән дојдәнин. Дәрәсышән, дәмәрәсышән һежо бәнә тујә кижә и гәво вотејдән ки, “Озорбојҹон чәмә вәтәне, әмәнән озорбојҹоныжимон”!? Һа вотејдәш ки, зә, боән одәм быбән, бә сыхани гуш быдән, бә мәслоһати пемандән, жыго рысвојәти әбыни, охо шымә бәке, Озорбојҹон бәке? Есә ја овәләку, ја зылзыләку, омәшон егынијәшон бә вәјшт, әмма чыми мәно ым ни ки, һежо шымә чы вәјшти хывандишон! Чы рәјрә шымә јодо беше шымә дәдә-бобон Мәркәзи Асијә даштонәдә һуш һардә вахтон? Конҹобе  жәго бахтәвәрәти ки, ғәрәјз саксаули гыләј һавзә рәсә быгыны бәчәвон чәши? Омәјшон ијо, һар тәрәфыш до-чу, вишә, һавзә, былбылонән ҹәһ-ҹәһ жәјдән! Шымә “сәғбимон” пијејдәни, бәшмә сә быгыны! Һич ныбо, һәхи бә һәшә мәжәнән! Бәки вотејдәш? Ружбәруж һәнијән бә нав шејдән, тикәјән тимәл бејдән, даст кәшејдәнин ыштә беһәјоә әмәлонку!

            Хәјли вахти сыхане. Комсомоләдә ко кардејдәбим. Бокујо гыләј ҹоһилә кинә омәбе чәмә идорә тәфтиш кардејро. Сыр-сыфәтикуш винде бејдәбе ки, лап бы незони Ермәнистони бандоно ешә омә бә Боку, әлбәһолән тәјин кардәшоне әв бә жыго гыләј јолә вәзифә! Сыханым бәј ни. Чоштәсәј меһмон бимон Чајрујәдә. Кәхыванд сәғбу, чокә сурфәш окарде. Пыло омәј бә сурфә. Кинә пыло винденҹән, чәшоныш бешин бә һәдәғә! “Ым чиче жыго?” – вотыше! Һәммәј ерәхәјмон бәјәнды, мандимон мот-мәтәл ки, ым чы које, кон кочо бешә вәһшије ым хонәхо ки, пыло чич бе зынејдәни? Чандибәчандон бәштә омәјмон. Мәсеәдә ки, “пыло”је чы хорәки ном, хәјли һәдәјон манде...

            Бочи ыми вотејдәм? Жычиј дәвардәни ки чә вахтику. Есә толышым пијејдә ки, сыбут карде бызны бә һәмонә “јеразон” ки, бәс пыло  че толышон ғәдимә хорәке! Ај сыбутыш карде һа!

Бы ружонәдә “Мир” телевизијә каналәдә нишо дојдәбин ҹо гыләј јерази – Таһир Әмирәсланови. Бә ҹәматијән жыго едаштејдән әј ки, гуја бәсә бәјсә чок зынәкәс ни дынјо хәлғон патә хорәкон! Ымони һәлә бынәмон бә и кәно. Сыхан егыније “хаши” барәдә. Әлбәһол вотыше ки, “хаш” че тыркон ғәдимә хорәке. Чәјоән изоһот дојдә: “аш” – тырки зывонәдә “хорәк”е, “һард”е, “х” – хыртә сәдоје, тәләффузәдә егынејдә.

            Чымы зынәј ыме ки, чәмә хәлғи әнәнонәдә быәни “хаш” пате. Чәмә хорәк “кәллә-почәје”. Моли кәлләо (дечәј ҹо органон бә иврә) толышон “зынгинә аш” патејдән. Әве, ком ни де хаши.  Интаси бә аши чич бывотым? Ым ки чәмәне! Ым һәмон хорәке ки, тыркон вотејдән бәј “шорба”, урусон вотејдән: 1) суп (сипијә аш – похлебка; вырғинә аш – лапшовый суп; бә тырки – умаҹ шорбасы); 2) каша (шытинә аш – молочная каша; тыршинә аш – взбучка). Есә чокнә бе ки, ым бе тырки сыхан? Бәвотешон, номәлшәке, шәкыш шејдәни, әве вотејдә? Ај-һај бә жәго вотәкәси ағыли! Зынејдән, лап бәнә ... зынејдән! Зыне-зынејән ым ду-тәлбиси певыло кардејдән бә дынјо, ном бекардејдән боштә ки, быдә дынјо нызны әвон кин, чыконҹо омән?!  Зә, ым һәмон ә тырконин ки, есән бә “пыло” веј вахти “аш” вотејдән! Мәношән ыме ки, чәвон тәсәввурәдә пылоән бәнә аши гыләј чије!

            Ым че тыркон барәдә. Тырк тырке, чәј вотәјон вејән јолә дард нин боәмә! Јолә дард ыме ки, кали толышон лу-пуст кардејдән ыштәни ки, чокнә быкән, хош бон бә “пыло” “аш” вотә тыркон!

            Бы незони гыләј тожә хонәхо бә мәјдон бешә, номышән Елман Мирзәјев. Ыштәнән вотејдә ки, алиме, зывоншыносе. Сајтышән окардә боштә. Ымән чәј ном: Elman Mirzayev . Гыләј китобыш нывыштә Озорбојҹони (јәне, тырки) зывони Ланкони ијән Осторо шивон терминоложи лексикә барәдә, ноәше бәштә сајт. Китобәдә сыхан шејдә мәхлоғи тәсәруфотәдә (мојәвонәти, каштевонәти, бырзәвонәти и.ҹ.ч.) око доә терминон, ҹурбәҹурә диләгон номон барәдә. Одәм һандеәдә ә китоби, дујәвулыш лап тәпәо бешејдә! Сыхани рости һич дырыст зынејдәним, әв толыше ја тырке. Интаси бәчәј шикили дијә кардеәдә, винде бејдә ки, мәвужи, толыше. Али тәһсилыш сә Ланкони университетәдә. Елми рәһбәрышән быә профессор Мәсуд Мәммәдов. Һәмон М. Мәммәдов ки, 3-4 сор чыми бәнав ружномә “Ҹәнуб хәбәрләри”јәдә нывыштејдәбе ки: 1) гуја толыши зывонәдә аһәнги ғанун һесте; 2) мәвотбән, чәмә һич хәбәмон нијебән дынјоку, толыши зывонәдә быә “инә” сыхан әмә пегәтәмоне тырконку (тыркон “ана” вотејдән)! Жәго елми рәһбәрыш быә одәмику һәни чич чәш карде бәбе? Ә бәдбәхтә профессор һәлә зынејдәни ки, иминәни, аһәнги ғанун тырки зывонәдә һесте, толыши зывон зынејдәни чәј чич бе; дыминәнијән, тыркон бә одәмијән, молијән “ана” вотејдән: “гузунун анасы”, “бузовун анасы”, “дајчанын анасы” и.ҹ.ч. Әмма толыш тырк ни ки, бә һәјвонијән, одәмијән “инә” бывоты! Толыши зывонәдә быә “моә” сыхан бә тырки тәрҹумә бејдә жыго: “диши”. Толыш “моә” вотеәдә, ҹонинә мәхлоғи “нијә-моә” ҹо кардејдә ијәндыку. Һәмән толыш бә һар һәјвони “моә” вотејдәни. Әнҹәх бә һәјвони “моә” вотејдә ки, чәј гужди һардејдә, шыти пешомејдә. Мәс., бә пәси, зандәго и.ҹ.ч. Конҹо виндә быә ки, толыш бә һәј, аспи, сыпә и.ҹ. һәјвонон моә бывоты? Толыш бәвон вотејдә “дел”: - делә һә, делә сыпә и.ҹ.ч. Толыш әнҹәх бәштә моә вотејдә “ИНӘ”! Һәлбәттә, бы барәдә веј чијон бәзнем нывыште. Әмма, жыго зынејдәм, мәсәлә мәлуме.

            Һа, чә М. Мәммәдови ын бәболәжә тәләбә чичон бынывышты чоке? Чәј нывыштә китоби барәдә сыханымон һәлә бә пешо мандә. Сыфтә пијејдәме, умутым әв кије, бәлкәмән һәмсыхан быбум деәј, бызным, бочи бәпе әв жыго чијон бынывышты, чәјо геш-геши тәһлил бәкам бошмә чәј нывыштәјон. Есә чәј китоби дыглә сәһви нывыштејдәм ки, һандәкәсон бызнын, сыхан чичи барәдә шејдә: 1) Чымы зынәјку, нә Ланконәдә, нәән Остороәдә “тырки зывони шивә” ни! Чәмә Толыши һар вырәдә ҹәмат есә тырки сыхан кардејдә, мәктәбәдән бы зывонәдә һандејдә. Әмма чыми мәно ым ни ки, гуја ә гәпи жәкәсон тыркин! Ижән нывыштәшбәј Масалонику, ҹәри-ҹәһәнным, Ликику, әвотим ки, әјо һестин кали тыркон! Охо Ланкон быбу ја Осторо, ијо тырк нәвә толыш демијән сыбут карде пијејдәше ки, һежо тырки вәтәне ыврә! Овардәмон бә нымунон. Ком ҹәмати зывони барәдә нывыштејдә Е. Мирзәјев? Мәсәлән, Гомушәвони ҹәмати барәдә! Зә, че диј номи дәгиш карде бәбеје, бәбе (Хыдо ләнәт быкә бәчәј номи дәгиш кардәкәси!), интаси деми чәј хәлғән дәгиш бејдәни ки! Һежо һәмон гомушәвоныжонин (толышонин) ки, есә быән “гојшабаныжәни”! Јәне, тырк бин әвон? Ныбинхо! Жәгобу, бәвәдә бочи бәпе толыш бо бынывышты ки, мәвотбән, әвон һежо тыркинбән! 2) Ғоччәғә Е. Мирзәјев чәјоән дәмандејдә бы дијонәдә жијә одәмон зывонәдә быә тәсәруфоти диләгон номон бо гылә-гылә пеһанде. Пеһандоән, дард нимәје! Чәјоән гылә-гылә әвони бекардејдә бә тырки. Әсосышән ыме ки, “фылон тыркә алим Бокујәдә нывыштејдә ки, гуја фылон сыхан фылон тырки зывонәдә ја быә, јаанки ес һесте”! Зә, ај толыш, ышты сәј бә му быкәм, әв тырке жәго нывыштејдә, бәс ты бочи бәпе нынывышти ки, Каспи дыјо кәноәдә жијә толышон де һәзо соронин мој гәтејдән, бырз каштејдән, ым диләгонән, чәмон номән һәммәј мәхсусин бә толыши! Валла, һовсәләм рәсејдәни ә сыханон һәммәј гылә-гылә бынывыштым, тәһлил быкәм! Әжом ыме ки, һандәкәсон, хысусән Ланкони, Масалони ијән Осторо толышон дәшун бә һәмон сајт, баһандын чәј нывыштәјон, чәјоән бынывыштын бәј ыштә сыхани! Охо, тырк кејнәку мој гәтәкәс быә, бырз каштәкәс быә, каштыгыл кардәкәс быә ки, чәј ыштән сыханонышән быбу чымон барәдә? Жәләвонә толыш нывыштејдәхо, кали мырдолә тырконән зырно нојдән ыштә гәвисә, ҹар жәјдән бә дынјо ки, мәвот, толышонән һежо тыркинбән!?