ТОЛЫШИ ЭДЭБИ ЗЫВОНИ БАРЭДЭ КАЛИ МЫЛОhИЗОН

ФӘРМОНИ ФӘХРӘДДИН ӘБОСЗОДӘ

                  ТОЛЫШИ ӘДӘБИ ЗЫВОНИ БАРӘДӘ КАЛИ МЫЛОҺИЗОН

            Сыхани рости, чандә вахтбе сыханым доәбе бәштә ки, һичи нибәнывыштем толышә зывони, хысусән әдәби зывони барәдә. Сәбәб әв ныбе ки, гуја еһтијоҹ ни бо нывыште. Еһтијоҹ һесте, һәмән лап јолә еһтијоҹ һесте! Интаси мәсәлә бымәдәј ки, ын мәсәлә тәләб кардејдә гешә мызокирә. Жәго гыләј мызокирән мымкуне әнҹәх бәвәдә ки, иминәни, веј мытәхәссисон иштирок быкән бымәдә, дыминәни, мызокирә мәғсәд әнҹәх сыханбывотон ыштә сәводи, чымисән бевәҹ, ыштә кали амбисијон, мәнәви кејфијәтон, чикисә гуја ҹо кәсонсә баш бе ијән ҹо чијон нишо дојро һәрәкәт ныкән, һәғиғәтән бә гыләј умуми мәхрәҹ оме бызнын, семинәни, толыши зывони чок-чоки зынәкәсон иштирок быкән бы мызокирәдә.

            Ыми бәпе әмә һәммәј бә гиј быгәтәмон ки, есәтнә вахтәдә де ангыштә ашмарде бәбе чәмә толышон дыләдә толыши зывони зынәкәсон, “зынәкәсон” воте тикәј јол бешејдә, толыши зывонику камәдә-вејәдә сә бекардәкәсон. Бочи “сә бекардәкәсон” вотејдәм? Чумчыко мытәхәссис ни бы саһәдә. Одәм мытәхәссис бәвәдә бејдә ки, иминәни, мијонә мәктәби ыштә нәнә зывонәдә һандејдә, дыминәни, али мәктәбәдән бы зывонәдә тәһсил сәјдә, семинәни, али тәһсил сәј бәпештә мышғол бејдә де толыши зывони тәдғығ кардеј. Бәвәдә воте бәбе ки, “фылонкәс толыши зывони мытәхәссисе”. Һәтто есә чәмә толышон дыләдә быә алим-зывоншыносонән, чанә јолә амбисијә сојб быбунән, һәлә ки, чәвон дыләдә жәго гыләј мытәхәссиси бә мәјдон беше шәхсән бәмы мәлум ни. Тосә есә толышон нывыштә китобон дыләдә, толыши зывони грәматикә системинә шикиләдә умуте нәзәро, ән ғыјмәтинә тәдғығот бешә мәрһумә Ә. Садыхзодә ғәләмо (“Талыш дилинин грамматикасы”,2002). Ымијән бывотым ки, ә мәрһум чымы һәм миәллим быә, һәмән чымы дај. Әве, һички фикир ныкә ки, чымысә веј бәзне чәј һурмәти огәте, чәј хото пије! Әвәз миәллими китобәдә тәдғығ кардә быән толыши зывони морфологијә ијән синтаксиси саһәдә мыәјјән, әсосән умумнәзәри мәсәлон. Әмма, һәғиғәт ыме ки, ымон веј ками кардејдән толыши зывони тамғыјмәтинә грәматикә нывыште, хысусән әдәби толыши зывони сохтејро. Бы барәдә веј воте бәбе. Бы мәғалә чарчивәдә иглә ыми ғејд карде воҹиб зынејдәм ки, чә китоби ән јолә нырәсә ҹәһәтон гыләјни мыәллифи толыши зывоно вардә нымунон ҹо-ҹо ләһҹонәдә огәтеје.

            Ым чәмә толышон барәдә. Бы барәдә ыштә мылоһизон иншалла жијо дәвом бәкамон...  

            Хариҹи алимон дыләдән де толыши зывони есәти есәтәдә мышғол быәкәсонән, хысусән сыхан шејдәбу толыши әдәби зывони барәдә, сыхани һәғиғи мәноәдә, мытәхәссис һисоб карде әбыни. Чумчыко ә одәмон ыштә имкони дыләдә мышғол бејдән әнҹәх де толышә сыханон ијән шифаһи лексикә нымунон гырдә кардеј. Јәне, чәвон һәмсыхан быә ҹо-ҹо шәхсон чокнә вотејдәбун, гәп жәјдәбун, әвон мәҹбурин ки, жәгоән ғејд быкән чәвон вотәјон. Чәјоән тәдғығ кардејдән һәмон нымунон, толыши зывони грәматикә барәдә мыәјјән мәғалон јаанки китобон нывыштејдән. Бәмә чок мәлуме ки, жәго алимон ән јолә гылә мәрһум Б.В. Миллербе. Чымы ыштәни бә мәрһуми мыборәкә руфи һурмәтым чанә јолән быбу, ымијән вотәниним ки, чәј “Толышә зывон” китобәдә нывыштәјон вејни әсос пегәте әбыни бо толыши зывони грәматикә нывыште, бочәмә әдәби зывони сохте. Чоке ки, ыми ә мәрһум ыштәнән сәрәсејдәбе. Әве ыштә китобәдә нывыштејдә ки, “аз нывыштыме ҹонинә (шифоһи) толыши зывони грәматикә” (Миллер Б.В. Талышский язык, М.: 1953. С. 26), чәјоән ғејд кардејдә ки, толыши зывони әсыл грәматикә нывыштәнине ым зывони һәғиғәтән чок зынә мытәхәссис. Ымијән бәпе бә нәзәр быстәнәмон ки, иминәни, Миллери гырдә кардәшбе ҹәми 2 һәзо толышә сыхан, чәвонән хәјли һиссә толышон есәтән ыштә шифоһи нытғәдә око доә тыркә сыханонин. Әве чә мәрһуми нәзәри тәдғығотон веј вахти мыхолиф бејдәбин дечәј вардә нымунон (сыханон, ифодон, ҹумлон). Дыминәни, гирәм бовә быкомон бә Л.А. Пирејко вотәјон, “Миллери китоб чап кардә беәдә, ә мәрһум бәрк нохәш быә. Әве чәј шогирд В.С. Соколова редактә кардәше чәј китоб, әјән, зывони чок-чоки нызне ијән Миллери хәттику чок сә беныкарде һыҹубәто, кали һозијә сәһвоныш кардә...” Л.А. Пирејко нывыштә “Толыши зывони кыртә грәматикә очерк” ијән кали мәғалонәдә, В.С. Соколова нывыштә мәғаләдән, чымы бәчәвон мыәллифон һурмәт чанә јолән быбу, толыши зывони грәматикә әнҹәх кали мәсәлон, һәмән ғејри-бәробәрә сәвијјәдә  тәдғығ кардә быән...  Чәвон ијән чымы ијо номонышон гәтә ныбә ҹо алимон нывыштә әсәрон боәмә чанә ғыјмәтин быбунән, чәмә һәхымон ни бымандәмон һежо бә сәвијјәдә. Әмә бә нав шәнинимон, ыштән чок-чоки, нығыл-нығыли тәдғығ кардәнинимон ыштә зывони, тожә мәсәлон ноәнинимон бә мәјдон, һәлл кардәнинимон әвони...

            Вејин де толыши зывони грәматикә, әдәби толыши зывони әлоғодор мызокирә кардәнинә мәсәлон. Чәмә имкони хариҹәдәј әвони һәммәј ијо чок-чоки тәһлил кардеј. Әве, әмә һәрәкәт бәкамон бы мәғаләдә дыглә әсос мәсәлә сәпе бымандәмон, чәвон барәдә ыштә мылоһизон едаштәмон бә һандәкәсон дығғәти:

1) Sabir Shindani: “De umuma sixani bivotamon, zivonshunason grammatikon nivishtedanin, avon hozo ba zivoni qanunon barada nivishtedan, av beda grammatika, Agam alim pesoxtesh pida gilay grammatika qaydon, av diletant beda, boshtaro co zivon pesoxteda, banay Zamengofi esperanto”;

2) Рафиг Ҹәлилов: “Де д-р Һилал Мәммәдови нывыштәјон ијән ҹо толыши нывыштәјон арәдә һежо фәрғ әби, әпарсим ки, “ым бочи жыгоје?” Д-р Һилал Мәммәдов әвоти ки, “чәмә әдәби зывон һәләм ыштә вырәш гәтәш ни, бә горнә нывыштәјон арәдә фәрғ бедә, бәбејән”. Бәвәдә бәштәным сыхан доме ки, дессә бә вахти толыши әнывыштним ки, чәмә әдәби зывон бешу бә мәјдон” (Толышон сәдо. № 34. 14 нојабр 2012) (Һар ды һоләдә мыәллифон нывыштәј орфографијә чокнә һесте, жәгоән огәтәме. Гыләјән чиј бывотым: есә компјутерәдә шрифти проблем ни. Зывон жыго гыләј чије ки, чәј барәдә нывыштәкәс бәпе фик быдә бә һар гылә сәдо (һәрфи). Әве сәрәсејдәним ки, бочи чәмә толышон нывыштеәдә бәчәмә зывони гырд мывофиғә шрифти не, ингилиси ја ҹо шрифтон пегәтејдән? Латыни јаанки кирилли шрифт быбу, һич ајбыш ни, интаси жыго карде лозиме ки, чәмә зывони сәдон (һәрфон) һәммәј быбун әјо! Һаканә фикир кардејдәм ки, бәлкәм демијән вырә огәтејдән боштә ки, бердәм комсә толыш гыләј сәһв быгәто чәвон нывыштәјәдә, гыно шодән бә шрифти гиј?).

            Һәшјә: Һежо нывыштејдәм чыми барәдә, ижән мәҹбурим бынывыштым: һәм ијо чымы мыколимә бардә мыәллифон, һәмән ҹәми һандәкәсон икәрәмәдә ыштә јодәдә огәтын ки, чымы ијо нывыштә сыханон, мылоһизон һәммәј аидин әнҹәх ијән әнҹәх бә шәхсон нывыштәјон. Чымы сыханон һич гыләјни аид ни бә мыәллифон јаанки бә ҹо алимон ыштәни, бәчәвон шәхсијәти. Аз чәвон нывыштәјон барәдә нывыштејдәм, чәвон ыштәни барәдә не!

 

            I. Чәмә билә Сабир Шинданије пешонә се-чо сори дыләдә интернети сәһифонәдә толыши зывони грәматикә, толыши әдәби зывон ијән деәј әлоғодор ҹо мәсәлон барәдә һәммәјсә веј нывыштәкәс. Аз әзыним воте, Сабир ыштә тәдрис кардә уруси зывони чокнә зынејдә, јаанки умумән филологијә, грәматикә, зывоншыносәти умуми нәзәријә ијән ҹо мәсәлонәдә чәј сәвод чокнәје. Чәј бә уруси нывыштә мәтнон һанде әсосәдә әнҹәх ыми бәзнем воте ки, әв чок нывыштејдә бы зывонәдә. Десә есәтнә ружи чандә кәрә пијәме бынывыштым бәј кали мәсәлон барәдә, интаси һежо огәтәме ыштән, фикирым кардә ки, бердәм чымы сыхан бәгыне бәчәј хото! Әмма есә бә ғәрор омәм ки, бывотым чә сыханон кали гылон, чумчыко, чокнә бәвотен,  чәху һәни омә дәмандә бә астә! Де хәлғи, дечәј зывони анә һәнәк карде әбыни!

            Һандәкәсон чымы воте пијә мылоһизон чок сәрәсын вотәјнә, сыфтә пијејдәме бәчәвон нәзә быросным бы незони интернетәдә шә гыләј мызокирә мәтни. Мызокирә сыфтәдә ноә быә жыго гыләј мәсәл: “Бевәҹә гәвәдә јавә сухән бенибәше”. Чәјо доә быә ҹо-ҹо толышон нывыштәјон:

-Ирадә Мәликова: Çokə sıxan benıbəşe bevəcə qəvo.
-!!! Sabir Shindani: ??? Toja dabe folklorada sahv gate?
-Irada Malikova: Ha??? İZ USTA a ne NA usta? Burda belə yazılıb: Pis ağızda yaxşı söz çıxmaz, amma yazılmalıydı: Yaxşı söz çıxmaz Pis ağızdan.
- Sabir Shindani: Tolisha zivoni dilatono zine lozime, folklori sixanon chi toolisha zivoni grammatika ogata formonin, avon de sa soron gavonada randa ban, bavonko sahv paydo karde abini. Agam ama folklorada bino bikamon bo sahv paydo kardeyo, bavada ama zivonshunas ne, kamsavoda diletant babemon. Hich gila zivoni sintaktik ya, morfoloji dusturon de co zivonon osa qande abini. Urusi zivoni, tirki zivoni, hatta farsi zivoni co dusturon heste. Gilayan xahishim babe, bi qrupada ama ba co zivonon oko dodanimon, ancax ba tolishi nivishdamon. De umuma sixani bivotamon, zivonshunason grammatikon nivishtedanin, avon hozo ba zivoni qanunon barada nivishtedan, av beda grammatika, Agam alim pesoxtesh pida gilay grammatika qaydon, av diletant beda, boshtaro co zivon pesoxteda, banay Zamengofi esperanto.
-Рафиг Ҹәлилов: “yava qəvo çokə sıxan benibəşe”.
-Sabir Shindani: Jigo variantan be bazne, agam se mixtalifa iyandiko diaro dionada ba qalam bistanon, imian ba meseli varinton resta daqande babe. Bi varintada ekspressiya hanian veye, ba gorish ki, "bevac" ba vac niva chiye, amma "yava gav" dirist bade. 
- Рафиг Ҹәлилов: Sabir muəllim, "bevəcə qəvədə"- bənə "vəcsiz ağızda" tərcuma bedə, cumlə ıştən rost ni, "bevəcə qəvo" bəninbe, nə isə, "yava qəvo" ısət boy bənə "pis ağızdan" tərcümə bedə, bəməku "o" şikilçi tırki zıvonədə bə "dan, dən" şikilçi əvəz kardedə, İradə xanım rost votedə, "bevəcə qəvo" səroste. P.S. de cumlə quruluşi kom ni, çumçiko azən cumlon bı formada nıvıştedəm.
- Sabir Shindani: Bale, chemeko benavan jiqo ba qalam sashon be, amanan ba jigo varianti rast oma. Ba tirki tarcume karde lozim ni, baznebu "vechsiz" mena biday, baznebu tikey farqina mena biday. Mixlas, tirki bo tolisha grammatika hich daxlish be azini, av tamaman co zivone, ay bizin, ya mazin, lap pida de ingilisi zivoni mibahisa boba, ijan hamona farq badoy. Ama de tarcuma mashqul bedanimon ki, imi Irada xanim karda, azan nivishtime ki, im sahva roye. Basan daghandime bochi sahva roye. Filfaki chok handakason basa dashin chich votime, isa iyo fakulta okardanin nimon ki, chiche chiche etimoloji tehlil karde pidashone, chay ro zindanin? Im ko ni xo. Cumle saroste, chi cure voteden, jiogoan nivishtashone, kitobadan jigoye. Irada xanimi cumle-sintaksis sa ba poye, chana votambe, hejo ishta votay tekror karda. Im cumle tolisha zivoni asos sintaktika dusturada vota ba, iyo ba chichi shakk varde babe? Ironi zivonon hamma de im dusturi duz beda, tolishi chiche ikkarati pegarde orusa zivon be? :))) Shima Xido, vase im de grammatika hanakon bekarde lozim ni. Zivoni ishta chi hich kasiko ba shikir qanunonish heste. Ishtani ba tolishiada gap ja kason masirvonamon. Hani rahmatina Avaz Sadixovikoan chok sintaktika masallon baznen? Chay hejo sahabeani sintaksis. Isa kali hirda masalon nininivishte ishta kitobada, bavotejon av besavod ba? Aybe, odam jigo akani, ba alimi dim sipi abini. Av nibu, co alimon bibu, ijan tolishi sintaksis ishta virada manda. Rafiq boli, ishtan fik bida bashta sixani, nivishdash "azan cumlon" jigo duz kardedam". Im meyar ni, meyar ave ki, bochi jigo duz kardedash, chay elmi sababi nivote. Ba zivonshunason av lozime, elmi sabab. amma ki chi cure voteda, ay ba qalam basten, tahlil bakan, chay sababon barada banivishten. De zu ni ki, ha talab bikamon hammay tolisha xalqiko ki, jigo mavoton, chay chi xayrish babe? Im sarosta harakat abini xo! Ba odami bavoten, bishi ishta pason bichard (“бычовын” быәнине. – Ф.Ә.) (imam masale), bavada chich babe? Roste, tolisha zivoni sintaksisa iglali dustur ni, chand cure dusturada cumla ba amal varde beda, amma har dusturi manash, virasdh heste. Gilay heste, de-se kas binishto grammatika pesoxto, gilayan heste dashish ba xalqi dila, cifada diktafoni egatish, 4-5 saat binivishtish adi sohbaton, binash avoni ishta vada, tahlil bikash. Kom gila ko sarosta naticash babe? Ishtanan gilayan ko heste, paydo bikash tirki, orusi nizna tolish, sivo tolishi hich zivon nizno ( im asos sharte) de chay gapi tehlil bikash chichon tahrif bedan, chichon mandan, kom lingvistika qanunonko oko beda chavon nitqada... Ime ko, amandayon cirti-virte, xalturay. Xaltura elm bedani, hich ba elmi nezan mande zindani, ha reklam bika ay... Rafiq boli, tinish zivonshunas ya Irada Malikova? Chimi zinay shima dikasan zivonshunas nin, chi cure roste millet ishtan zinda. "Gavo" ne, "chi gavo", im i, dimina timsol "gaviko", semina timsal "gavada". Chi timsalon seglan roste. Imi az. zivonshunasati doktor votedem (әһсән бәшты миәллими! – Ф.Ә.). Misalon biyam, ya ishtanan varde bazneyon ba har gila timsali? Chi mibahisa virash ni, im folklore, de folklori chi mibahisa? Shima de Tolisha millati shifofi mirosi mibahisa karde pidayon? Ikaran fik bidan bashta, hala binumon ishtani chich hisob kardedon?
-Sabir Shindani: Az vindam ki, shimani ancax tirki basa danoy babe :)esel tirkiada jigoy: "Yaxshi olmayan aghizdan yaxshi soz chixmaz". Burda na pis aghizdan sohbet getmir, bu aksiom kimi bellidir vki, pis aghizdan ancax soyushler chixar. Ikinci mesele bundadir ki, siz adverbal elaqeleri turk dilinin, ya da rus dilinin grammatik dusturlari ile eynileshdirmek isteyirsiz. Bu ise hech de talish grammatikasina tam eyni ve ust-uste gelmir. Bayaq yazdim ki, burda filologiya fakultesi grupu olmadighi uchin, bele qeliz meselerrden danishmiriq, hech yeri de yoxdur. Bura shifahi folklorun bir sahesi qrupudu. Zerbul-meseller varsa, letifeler varsa, atalar sozleri varsa, yazin, qebuldur, onlari muzakire etmek de olar, amma sintaksis-morfologiya uchun yer qalmir. Tolisha zivon grupunda movzu achmaq olar "Tolisha zivonada soda cumlon soxte (“содә ҹумлон” – ым чы сыхане “содә”, ај “зывоншыносәти доктор”? (“сојә” быәнине) – Ф.Ә.)

            Һандәкәсон быбахшын мыни ки, әвони мәҹбур кардејдәм ки, баһандын бы дырози мәтни. Ҹо чорә ни. Тәһлили ғајдә бымије, чумчыко һар тәһлил кардәкәс әнҹәх мәтни әсосәдә воте бәзне ыштә сыхани.

            Сыфтә ды-се кәлимә бывотым бә пе нывыштә быә мәсәли, лап дырыст бывотом, бы мәсәләдә быә дыглә сыхани барәдә: 1) “Бевәҹ”. Тәрҹумә быкомон бә тырки, ыме чы сыхани мәно – пис, јөнсүз, јарамаз, бивеҹ (“бивеҹ” һежо һәмон “бевәҹ”е, тыркон жәгоән вотејдән ә сыхани). Вотем пијејдә ки, жәгоән бәбе воте “бевәҹә гәв” – пис ағыз. Деми бә иҹо, чәмә зывонәдә һесте ын сыханән: “јавә”, јәне, бә тырки “пис”. Дард бымәдәј ки, пијо шә мызокирәо чымы бекардә нәтиҹә ым быә ки, һәм Ирадә Мәликова, һәмән Рафиг Ҹәлилови мәғсәд бы мәсәләдә чә дыглә сыхани мәһз кон гылә око дој ни! Јәне, ијо око дој бәбе чә дыглә сыхани һар гыләјни! Гыләј дијәдә “бевәҹ” вотејдән, бә гыләјнијәдә “јавә”. Бәмы омандо, “јавә” быәнине, чумчыко “бевәҹә гәв” вотеәдә, жыго фикир карде бәбе ки, нәзәрәдә гәтә бејдә  “гәви заһири сохтемон”. Әмма ымән әсос ни. Һич ҹумлә сохтемонән әфсәл ни ијо. Һәрчәнд әмә риојәт быкомон бә Б.В. Миллери, Л.А. Пирејко ијән Ә. Садыхзодә нывыштәјон (Әвон һәммәј нывыштејдән ки, “толышә ҹумлонәдә сыханон рестә сәрбәсте, јәне бә ҹо-ҹо ҹумлә узвон аид быә сыханон ҹумлә сыфтәдән, мијонәдән, охојәдән око доә бе бәзнен. Әвон ымијән нывыштејдән ки, толышә ҹумлонәдә иглә ғајдә ыме ки, мыбтәдо омејдә әсосән ҹумлә  сыфтәдә”. Һежо ијоән ымијән бывотым ки, аз шәхсән рози ним дечәвон вотәј. Интаси чыврәј вырәш ни вотәјнә, бы барәдә ыштә мылоһизон огәтејдәм бо ҹо мәғалә), бәвәдә С. Шиндани һич һәхыш ни ки, (чыми мәнәви тәрәфи һәлә нојдәм бә кәно, чумчыко әв һар одәми тәрбијәку вәбастә чије!) лыберә быжәны бо Ирадә Мәликова, бывоты ки: “Irada xanimi cumle-sintaksis sa ba poye”. Быми әмин бејро, боән гыләј нәзәр быроснәмон бә Ирадә хаными нывыштә ҹумлә: “Çokə sıxan benıbəşe bevəcə qəvo”. Есән боән синтаксисә тәһлил быкәмон әј: “Чокә сыхан” – кафтә мыбтәдо; “бенибәше” – хәбә;  “бевәҹә гәво” – ым сыханәибыәј аид карде бәбе бә дыглә ҹумлә узви. Гирәм бәј парс быдомон “чичо?” – “бевәҹә гәво”, бәвәдә әв око доә бејдә тәмомәти функсијәдә. Не, гирәм парс быдомон “чыконҹо?” “коврәо?”, бәвәдә әв бејдә зәрфин. Әнҹәх боәмә мыһум ни ијо чә сыханәибыәј бә кон ҹумлә узви аид бе. Мыһум әве ки, ә мерди кинә лап сәрост нывыштәше! Һәмән чы мәсәлә һестыше дыминә тәрәфән: охо С. Шиндани ыштән һәмәкәсику тәләб кардејдә ки, “ки чокнә вотејдәбу, жәгоән сәросте”. Ыми вотә шәхс, бочи бәпе бәгәм ныкә ҹо гыләј толыши вотә ҹумлә? Ки доәше бәј жәго гыләј ихтијор? Иронәдә бәты “зывоншыносәти доктор” номи доәкәсон? Мәнтығ кыве, С. Шиндани? Бочи әмәл кардејдәниш бәштә ыштә вотә принсипи? Ирадән бәнә бәты гыләј толыше. Мадәм әв жәго вотејдәбу, һежо ышты ыштә мәнтығи әсос пегәтомон, бызын, жәгоән ғәбул карде лозиме!  (Һәлә әј вотејдәним ки, бә пе нишо доә быә мәсәләдә “сухән” нывыштә быә. “Сухән” фарсон вотејдән, бә толыши “сыхан” быәнине).

            Ым чы мәсәлә гыләј ҹәһәт. Дыминә ҹәһәт: Охо, чымы сәрәсејку, һәм Р. Ҹәлилови, һәмән Ирадә Мәликова мызокирә објект ијо быә “гәвәдә” сыхане. Әвон вотешон пијејдә ки, “гәвәдә” нывыште ҹо мәно дојдә. Әве әвон ыштә тәклифи дојдән. Чыми мығобиләдә, С. Шиндани чокнә ијән де кон тони  ҹәвоб дојдә бәвон?

            Боән ижән нәзәр сәғандәмон бә С. Шиндани ҹәвоби: "Gavo" ne, "chi gavo", im i, dimina timsol "gaviko", semina timsal "gavada". Chi timsalon seglan roste”. Чәјоән һәлә беар-беари нывыштејдә ки: “Imi az, zivonshunasati doktor votedem”. Чәмә деғыжон вотәјнә, веј мәтобе, есә бе лап гылмәто! Бәви тумо карде әвәзи, жәше лап чәшыш бекарде!

            Сабирә билә! Ты ҹо одәмон, толышә хәлғи, чәј зывони һурмәти оныгәте бәзнеш, ым ышты ыштән које! Һич ныбу, арәдә  бәштә ыштәни камиши һурмәт бынә! Нә ым зывон боты “кујә асп” ни, нәәнки ты “кујә налбәнд” ниш! Ты бәштә “доктор” не, лап “академикән” воте бәзнеш. Чокнә бәвотен, ныпијәкәси чәшон дыглән ку быбун! Лап мијонә мәктәби шогирдән чок зынејдә ки, бә һәмон парси ҹәвоб дој ән һостонә ро әве ки, ә сыхани бә һолон дәғанди:

Номинә һол: гәв (чич?); одәми гәв – адамын ағзы.
Сәјвонәти һол: гәви (чичи?); гәви гигијенә – ағызын ҝиҝијенасы.
Сәмтә һол: бә гәв (бә чичи? бәчи?); бә гәв ов гәтеј – ағыза су алмаг (јәни, сусмаг).
Тәсиринә һол: гәви (чичи); гәви шат кардеј – ағызы әјмәк.
Вырәјнә һол: гәвәдә (чичәдә?); гәвәдә быә дандонон – ағызда олан дишләр (Ышты де јолә иддо нывыштә “чы гәво” ифодә мәно ыме: “бу ағыздан”, јәне һич аидијотыш ни бә мәтләби).
Бешемонә һол: 1) гәво (чичо?); Тырки зывонәдә игләје чы һоли шикиләдә: -дан, -дән; Әве, чыми мәно чок сәрәсејро, лозиме әј де уруси зывони мығојисә кардеј. “Гәво” – сыханәдә быә “-о” мывофиғ омејдә бә уруси зывонәдә быә “из” сыханәсәј. Јәне, әмә вотеәдә “гәво”, нәзәрәдә гәтејдәмон “гәви дыләо”. Сыханән бешедә “гәви дыләо”, Чымы Билә! 2) гәвику; Ијо быә “-ку” мывофиғ омејдә бә уруси зывонәдә быә “от” сыханәсәј. Јәне, нишо дојдә “гәви тонику, кәноку, јанику”. Мәсәлән, “гәвику тосә гуши чо ангыште”. Нәзәрәдә гәтә бејдә ки, “гәви кәноку тосә гуши быә мәсофә”. 3) гәвисә; Ијо быә “-сә” мывофиғ омејдә бә уруси зывонәдә быә “над”, “на” сыханәсәј. “Гәвисә жәј” – “ағзындан вурмаг”. Ышты гәвисә гыләј силли бәжем! – Ағзынын үстүндән бир силлә чәкәрәм!

            Ты гирәм ымы карде зынәбәј, бәвәдә әзниш ки, “Бевәҹә гәвәдә чокә сыхан бенибәше” воте лап јолә сәһве! Азән зынејдәм ки, веј толышон жәгоән вотејдән. Интаси чыми сәбәб әв ни ки, жәго сәросте, әмәнән жәго нывыштәнинимон, вотәнинимон! Сәбәб әве ки, чандә са сорон бесојб мандә чәмә зывон, әве тәһриф быә. Ыми ки чок зынејдәш! Жыго тәһриф быә ки, есә нә чәј бесәвод, нәәнки “зывоншыносәти доктор” сә бекарде зынејдәнин чәјку! Де жыго сәводи, гыләј ҹо толышән даме бенҹән, жәјдәшон чәј гәвисә, пәшимон кардејдәшон әј! Жыго быәнине ым мәсәл, чымы Билә: 1) Чокә сыхан бенибәше јавә/бевәҹә гәво; 2) Јавә/бевәҹә гәво чокә сыхан бенибәше. Нә Рафиг, нәәнки Ирадә ханым сәһв нәвејдәнин чәмә фолклорәдә. Ыми ты песохтејдәш ыштәку! Һички сәһв пәјдо карде әзыни фолклорәдә – ым гыләј бәрмалә аксиомәј! Ә хонәхон ијо гәп жәјдән ҹо-ҹо сыханонәдә, ҹумлә сохтемонәдә быә тәһрифон барәдә, тынән “кылвә” вырәдә “гылфә” вотејдәш бәвон!

            Есән ды-се кәлимә ышты толыши зывони грәматикә, әдәби толыши зывони барәдә.

            Пијејдәмни дыроз-дырози мызокирә окәм бы барәдә. Әве нывыштејдәм ә чијон ки, чәмә зывони озавзије нәзәро әһмијәтин һисоб кардејдәм әвони. Һәмән бә нәзәр сәјдәм ки, пешонә вахтонәдә интернетәдә шә мызокиронәдә рә-рә раст оме бејдә бә жыго мылоһизон.

            С. Шиндани, ты конҹо һандә ки, хәлғ чокнә гәп жәјдәбу, чә зывони грәматикә жәгоән нывыштә быәнине? Жәгобу, бәвәдә жыго бешејдә ки, дынјо хәлғон, мыхтәлифә алимон һәммәј сә хәроб быә ки, әвон де са сорон нывыштејдән ыштә зывони грәматикә: фарсон и һәзо соре, франсызон 400-500 соре, урусон 200 соре, тыркон 100 соре ки, һежо грәматикә нывыштејдән? Ја бекорәтику кардејдән ыми? Бердәм ышты вотәј ғәзинә быәбәј, бәвәдә һар хәлғ и кәрә әнывышти ыштә зывони грәматикә, деәјән сә әкәјн ын мәсәлә. Чандә кәрә вотәме, ижән тикрор кардејдәм: сыхан толыши зывони һәхәдә шејдәбу, бәвәдә ғасбу ты бывоти бәмә: толыши зывони кон ләһҹә, шивә әсосәдә әмә нывыштәнинимон чәј грәматикә? Охо, лап веј бә нығыли шеәдә, жыго мәлум бејдә ки, бәлкәмән Толыши һар дијәдә гыләј ләһҹәдә гәп жәјдән! Дыглә толышә диј мисал нишо дој әзыниш ки, и ҹур сыхан быкән әјо!

            Бы барәдә веј гәп жәј бәбе. Әмма һәғиғәт игләје: Бәле, һар гылә зывони тарыхи овҹи просесәдә бә мијон бешејдән мыәјјән ғануниујғунәтијон, принсипон ки, һички ихтојорсојб ни әвони бә һәшә быжәны! Демијән жыго, һәм грәматикә, хысусән әдәби зывони нывыштәкәс алимон бејдән! Тикәјән де сојә зывони бывотом, “ҹонинә зывони” Хыдо дојдә бәмә, тарыхи овҹи просесәдә һар гылә хәлғ де фатхәши зијод кардејдә бә зывонәдә быә сыханон, јәне, инсон әј әһотә кардә мадди ијән мәнәви аләми тожә-тожә сырон кәшф карде-карде, әвони ифодә кардејдә де тожә сыханон. Бы мәноәдә, һар гылә зывони грәматикә чәј ыштә батинәдәј. Әнҹәх беағылә одәмон (јаанки дышмен) бәзне воте ки, “фылон зывони нише грәматикә”. Интаси десә бә вахти ки, һәмонә грәматикә нывыштә быәни, зывони нормон, принсипон ијән ҹо мәсәлон елми зывонәдә бә ғәләм сә быәнин, алимон тәрәфо тәдғығ кардә быәнин, һәмон зывон ружбәруж тәһриф бејдә, чәјоән тарыхи сәһнәо гин бејдә. Ын просес бино бејдә де ҹо-ҹо сыханон, ҹумлә узвон, шикиләдон, ҹумлә сохтемони ијән ҹо воҹибә чијон тәһрифи, сә бејдә бе зывони марде! Сыхан ки шејдә әдәби зывонику, һич шәк-шубһә ни ки, ыми сохтејдән алимон ијән мытәхәссисон. Быми вотејдән нормативә зывон. Јәне ијо-әјо мәхлоғ һар чокнә гәп быжәноән, нывыштеәдә хәлғ һәммәј и ғајдәдә нывыштәнине! (Һәлбәттә, боми иминә нубәдә лозиме ыштә мәктәби бе. Әве әмә һәлә ҹәми толышон мәҹбур карде әзынимон ки, әвон һәммәј и ғајдәдә бынывыштын. Интаси, һич ныбу, бәпе хәлғи сәводинә, тәһсилинә нымојәндон навәжән быбун бы роәдә, дештә шәхси нымунә хылғи быбән ыштә думо). Һәлә жәго гыләј хәлғ ни ки, чәј нормативә грәматикә – әдәби зывон сәпејәнды егыны дечәј шифоһи нытғи. Тыркон вотејдән “ҝәлејсән, ҝедејсән, ҝәлејәм, ҝедејәм, ҝәлејсуз, ҝедејсуз, ҝәләжәм, ҝедәжәм, ҝәл дана, ҝәл дә бә” ијән ҹ.ч. Бәс бочи ыштә әдәби зывонәдә жәго нывыштејдәнин? Быши бынәв бә Русијә әјоләтон, - аз веј нәвәм әвони, - жәго гыләј әјоләт ни ки, әјо ҹәмат “әдәби уруси зывонәдә” сыхан быкә. Чиче, урусонән сә хәроб быә? Фарсон есәтнә шифоһи нытғәдә веј вахти изафәт око доә бејдәни. Бәс бочи фарси әдәби зывонәдә һукман око дојдән әј? Чәвон сәводән рәсејдәни?

            Хәлғи ҹонинә нытғ, шифоһи нытғ һич вахти ејни бе әзыни дечәј әдәби зывони. Чумчыко шифоһи нытғ тәбии гыләј просесе, әдәби зывон есә бој “песохтә”, “суни” зывоне. Чумчыко алимон, мытәхәссисон мыәјјән кардејдән ә нормон. Ым ҹо мәсәләје ки, һәмон нормон мыәјјән кардејро әмә һәлә веј мыбоһисон кардәнининимон, веј мызокирон бардәнинимон. Ым ҹо мәсәләје ки, һәлбәттә, һәмон нормон һички “ыштә пыә кәо” вардәнин ни. Әвон һежо һәмон зывони ыштәнәдән. Алими, мытәхәссиси вәзифә әвони бә мијон бекардеје! Һәни ым ни ки, һар сәводсојбән, бесәводән ешу бә мәјдон, бәштә синә жәј-жәј, ғуддәјн-ғуддәјни, јоләшәх-јоләшәхи ләғ быкә бо ҹо толышон, бә мәсхәрә бынә чәвон нывыштәјон!

            Деми әлоғодор гыләјән мәсәлә: Чандә вахтонин кали толышон зывони мызокирә кардеәдә ја ыштә бесәводәти, ја оҹизәти нијо кардејро, мәсәлә бә бәрк егыненҹән, әлбәһол жыго вотејдән: Толыши зывони мығојисә карде әбыни де ҹо зывони!

            Ки вотәше әв? Конҹо нывыштә быә жәго вәрсәғе? Дынјо димәдә быә һарчи, чә ҹумләо зывононән нәинки мығојисә карде бәбе дејәнды, һәмән воҹибе әвони мығојисә кардеј. Чумчыко һәғиғәти бә дим бекарде бејдә мығојисәдә. Толыши зывони иминә нубәдә де Ирони ҹо зывонон, де ҹо Һынд-Авропә зывонон, чәјоән де дынјо ҹо зывонон, бә нәзәр быстәномон ки, чандә са сорон де тыркон һамсијәмон, әвон веј чијонышон пегәтә чәмә зывоно, һәмән де тырки зывони мығојисә кардәнинимон ки, һәнијән камил быбу чәмә нывыштә грәматикә, чәмә сохтә әдәби толышә зывон! Интаси мығојисә кардеәдә нәзәрәдә гәте лозиме ки, бемәноә мығојисә дәгижније бәзне одәми. Чыми гыләј нымунә әве ки, чандә гылә толышә алимон һестин ки, чәмә зывони мығојисә кардејдән де тырки зывони, һежо нывыштејдән ки, гуја толышон веј сыханонышон әхз кардә тырки зывоно, әмма чәвон һич гыләјни бәштә зывонән вардејдәни ки, тыркон чичонышон пегәтә чәмә зывоно! (Чәвон барәдә, Хыдованди, бәнывыштем ҹо гыләј мәғаләдә). Әве, мығојисә бардәкәс бәпе иминә нубәдә чок бызны ыштә мығојисә објекти, јәне – ыштә зывони! Ымән һәғиғәте ки, зывони зыне иборәт ни иглә сыханон зынејку! Һички әзыни зыне (јодәдә огәте) ыштә нәнә зывонәдә быә сыханон һәммәј. Боми һестин луғәтон. Луғәтнывышт чыми-чәјку гылә-гылә гырдә кардејдә һәмон сыханон, нывыштејдә луғәт. Кон сыханы нызнәј, дијә бәкаш бә луғәти, ә сыхан боме бәшты јод. Алим-мытәхәссис чок-чоки зынәнине сыхани бынә, чәј мәно, чәј сәростә формә, һар гылә сыхани тарыхи и.ҹ.ч. Ымони умуте бәпештә әв зынәнине зывони мандә мәсәлон...

            Сабирә Билә, бәшты хото быгыноән-ныгыноән, кејнәсә ын сыхани вотәнинбим бәты: Бәшты аналитикә материалон һич сыханым ни, чанә веј бынывыштон жәго мәғалон, анән чок бәбе бочәмә хәлғи! Әнҹәх һежо иглә пентонәдә быә мәтни һанде вәс кардејдә бывоти ки, ты зынејдәниш толыши зывони! Ыштәнән иглә ты не, бәнә бәты интернети мәјдонәдә асп тожнијә кали ҹо толышә “алимонән” жәго! Ышты ә нывыштә мәтн сәјкубәпо (ҹо-ҹо сыханонән, ҹумлонән, шикиләдонән и.ҹ.ч.) һәммәј сәһве! Аз әзним карде гылә-гылә ијо нишо быдәм бәты ә сәһвон, интаси быми нә вахтым ни, нәәнки һовсәләм нибәрәсе. Нәәнки бо  “зывоншыносәти доктори”, һәтто бо ади мијонә тәһсилинә толышијән, хысусән бо али тәһсилинә одәми веј јолә ғәбоһәте ыштә нәнә зывонәдә жәго нывыште! Ә мерди кинә әјо нывыштејдә ыштә нәзәри гыләј мәсәли барәдә, ты есә бој мәһоли хәробә кардејдәш ки, “бочи шымә ыштәку грәматикә песохтејдәшон?” Чыбызным, “Әвәз миәллими нывыштәше синтаксис, вәсејәни!” Ты жыго нывыште бәпештә аз шәк вардејдәм ки, һәмон синтаксис тосә охој һандә ја не? Әвәз миәллими нывыштәј толыши зывони синтаксиси ҹәми 10% нибәбе һич! Әјо бә синтаксиси аид веј бәһсон нин! Мәсәлән, әјо ни жыго гыләј бәһс: “Ҹумләдә сыханон рестә”. Бе ыми синтаксис бәбе? Ижән ым чы сыхане ки, ијо-әјо нывыштејдәшон ки, гуја кијсә ыштәку грәматикә песохтејдә? Грәматикә песохте бәбе? Вәс ни кәжәлә порон дәжәнәј бә мәхлоғи сәј?! Чымы бәшмә мәслоһат: быми-бәј лыберә жәј әвәзи, чымы билон, быныштән умутән ыштә зывони, чәјо дәшән бә мәјдон! Аз боштә ајб зынејдәм ыштә барәдә жыго сыхани воте, әмма мәҹбурим ки, бывотым: Ки чымы һәхәдә чич вотејдә, бывоты, ки чы шәр ғандејдә бәмы, бығанды, ки чымы думо ијо-әјо чы һәвәлә-гәвәлә нывыштејдә, бынывышты, ки ыштә шогирд зынејдә мыни, бызыны! Ыштән бәзнен, чумчыко һар кәс ыштә әмәлон мығобиләдә ыштән ҹәвоб доәнин бәбе Хыдо һузурәдә! Интаси һәғиғәт ыме: аз толыши зывони чок-чоки зынејдәм! Росте, аз фәхр кардејдәм деми! Демијән бә иҹо, һич вахти вотем пијејдәни ки, чымы зынәјон, вотәјон, нывыштәјон һәғиғәти охон инстансијән! Бәштә синә жәјдәним, ғуддә кардејдәним! Һички тәһғир карде фикәдән ним. Һозым бо һар кәси нәзәри мызокирә кардејро! Аз елми мызокирә, тәнғыди тәрәфдорим! Иминәни, веј орзувони бардејдәм ки, ружбәруж һејве быбун толыши толыши зывони чок-чоки зынәкәсон; дыминәни, орзум әве ки, быныштым де жәго сәводинә зоон, иҹо дастбәдаст быдәмон, бә дәрһәл бијәмон чәмә зывони грәматикә, һәмән толыши әдәби зывони! Ки кејнә һозы бызно ыштәни, бәвәдә боән, бәныштемон вәбәвә, мызокирә быкамон ын мәсәлон!  

            Сабирә билә, бы вырәдә пијејдәме гыләј тәклиф быкәм бәты: аз ијо нывыштејдәм кали парсон, ты, зәһмәтән быбу, ҹәвоб быдә бәвон. Һәмән фикир мәкә ки, тыни имтоһон карде фикирәдәм. Не! Тынән быпијо, бәзнеш ыштә парсон бәмы дој, азән ыштә имкони дыләдә һәрәкәт бәкам ҹәвоб быдәм бәвон. Нәтиҹән ым бәбе ки, әмә деты бә иҹо мыәјјән бәкамон толыши зывони грәматикә кали мәсәлон, мәхлоғән баһанде әвони, убәмуте чәмә зывони. Чымы парсон аидин бә грәматикә лап сојә бәһси: Толыши зывонәдә номинә һоли (именительный падеж - номинатив; адлыг һал) характеристикә быдә ијән бә толыши тәрҹумә быкә чымы жијо бә тырки нывыштә кыртә ҹумлон:

1. Сабир дејир. 2. Сабир дејирди. 3. Сабир дејәрди. 4. Сабир дејәрмиш. 5. Сабир демәлијмиш. 6. Сабир дејирмиш. 7. Сабир демәлијди. 8. Сабир демәли олду. 9. Сабир деди. 10. Сабир дејәҹәк. 11. Сабир дејәҹәкми?

            Ышты ҹәвоби бә чәшим...

 

            II. Есән мәғалә сыфтәдә нывыштә быә дыминә мәсәлә барәдә. Чымы Билә Рафиг! Сыфтә-сыфтә чәшрушни дојдәм бәты ки, охој пәјдо карде һәғиғәти ро! Есә һәғиғәтән воте бәбе ки, ышты вадоә ружномә “Толышон сәдоје”! Чумчыко бә толыши нывыштејдә чәј сәр редактор! Бәты вотәмбе, ижән вотејдәм: Чанә ыштә зывонәдә нынывыштош, анән ә зывон тәһриф бе-бе мијоно бебәше! Әве, толыши зывонәдә нывыште лозиме! Һичкијән бәпе хәҹоләт ныкәшы ки, бердәм гыләј сәһв бәзнен пәјдо карде чәј нывыштәјәдә! Мәсәлә молјәт сәһвәдә ни, бәвәдәј ки, һар гылә толыш бәпе һәрәкәт быкә ки, ше-ше сәрост быкә ыштә сәһвон. Пијо нывыштәмбе ки, јолә ајбе ыштә нәнә зывонәдә сәһв нывыште. Интаси ым чәмә талеје, чәмә фаҹиәје ки, чәмә зывон мандә бы ружи! Ҹо ромонән ни, әмә бәпе нывыште-нывыште, ыштә сәһвон ыштән сәрост карде-карде бәјжи быкәмон ын зывони! Әве, бынывышт, чымы Билә, Хыдо зу быдә бәшты ғәләми!

            Әмма мәғалә бы һиссәдә чымы мәғсәд иглә бәты чәшрушни дој ни. Чымы мәғсәд “чәмә әдәби зывон һәләм ыштә вырәш гәтәш ни, бә горнә нывыштәјон арәдә фәрғ бедә, бәбејән” ифодә барәдә ды-се кәлимә нывыштеје. Хыдо окә Һилали бәј, деәј ком ни. Азән веј мәсәме чәјку һәмон ифодә. Һәм бәј, һәмән бә чандә ҹо толышон чанән изоһым кардәбу, хәјрыш быәни, тосә есә мымкун быәни әвони дәгиш карде. Әмма умдәвом ки, иншалла әвонән дәгиш бәбен...

            Чымы Билә, бә жәго вотә һар гылә толыши воте лозиме ки, мәсәлән, фылонкәс, ты ки охонә вист сорәдә бә толыши нывыштејдәш, чанә бә нав шәш бы мәсәләдә, чанә нез омәш бә әдәби толыши зывони? Охо, пијо нывыштыме, әдәби зывон ыштән-бәштә бә “мијон бешејдәни”, “ыштә вырәј гәтејдәни”! Елми веј вахте сыбут кардәше ки, де жәго нывыште һич гылә хәлғи сохтә зынәшни ыштә әдәби зывон! Толышон тәғрибән 100 соре ки, нывыштејдән ыштә зывонәдә, әмма са сор бәнав чокнә нывыштејдәбин, есән һежо жәгоән нывыштејдән! Ты бывот, бәвон һәни чанә нывыште лозиме ки, “толыши әдәби зывон бешу бә мәјдон”. Бенибәше, чымы Билә! Ижән вотејдәм: иминәни, һар гылә нывыштә толыш ыштән бәпе сәрост быкә ыштә нывыштәј, сәрост быкә ыштә сәһвон, јәне, ко быкә ыштә сәпе; дыминәни, алимон, мытәхәссисон лозимин ын кој бә фајә роснејро! Бәзнеш воте ки, чыконҹо бијәмон есә жәго мытәхәссисон, охо Озорбојҹонәдә ни жәго гыләј али мәктәб ки, һозы быкә әвони? Рост бәвотеш! Әве чәмә иглә ромон һесте бо ымружнә ружи: Һич ныбу филологә, зывоншыносә, али тәһсилинә рушинфикә толышон чок-чоки умутын ыштә зывони. Аз ыштә тәҹрубәо чок зынејдәм ки, чанә гоне ын ко! Интаси әјән зынејдәм ки, зәһмәт кәшеәдә нәтиҹә бә даст варде бејдә! Аз һәшт соре шәв-руж мышғолим де ын кој, әнҹәх есә дылисыхт воте зынејдәм ки, умутәме ыштә зывон! Һар гылә сәводинә толыш гәдә-гәдә, де еһмоли, де фатхәши ыштә сәһвон сәрост карде-карде бынывышто, иншалла, толыши зывони грәматикән, әдәбијә толышә зывонән сәбәро бәбе, “ыштә вырәј бәгәте”! Чанә һар гылә толыш ыштә ләһҹәдә бынывышто, чәмә зывон бы ружәдән бәманде, ше-ше һәлә чымисән бә јавә руж бәманде!