МИЛЛИ МЕНТАЛИТЕТИМИЗ...

ФӘРМОНИ ФӘХРӘДДИН ӘБОСЗОДӘ

МИЛЛИ МЕНТАЛИТЕТИМИЗ: “СОНРАКЫ АҒЛЫН”  ФАҸИӘСИ

         Чымы хосә билә, Рабил! Гыләј материали һандеәдә һар гылә инсон бәпе чок-чоки фик быдә ки, чичи барәдә сыхан шејдә әјо. Чымы нывыштәјон нә бәты, нәәнки бә ҹо кәси ҹәвоб нин. Веј сәғ быбән ки, ыштә шәрһонәдә рост кардејдәшон кали мәсәлон, азән чәвон әсосәдә нывыштејдәм ыштә нәзәрон ки, чәмә хәлғ һали быбу дынјо гардышику. Әве һич еһтијоҹ ни ҹо кәсон номон бә гәвон еғанде. Чымы пијәј әве ки, чәмә хәлғ озод быбу! Озод бејроән, сыфтә бәпе дәгиш быбун чәмә мазгон. Јәне, әмә сыфтә бәпе быфамәмон ыштә озодәти, һисс быкәмон, чокнә бејдә озодә инсон, чәјоән дастпочә быбәмон озод бејро! Ым чы мәсәлә гыләј тәрәф.

         Дыминәни әве ки, аз бәшты һич гылә фикири, нәзәри “абсурд”, ја “утопијә” вотәмни, жәго фикирымән ни. Һәрчәнд быпијоме, лап сыбут карде бәзнем ки, кон нәзәр чиче? Әмма ты ә сыханон вотејдәш бәчымы унвон, чәјоән нывыштејдәш ки, мәвотбән аз конҹосә тәһғирым нывыштә бә чикисә унвон. Аз тәһғир нывыштејдәним һич вахт; веј вахти лап ыштә ҹони бә ғыч гәтејдәм ки, тәһғиромизә сыхан ныбу чымы нывыштәјәдә. Комсә гыләј толыш һәмон материаләдә боштә тәһғир виндејдәбу, бызын, һәмон шәхс мәһз чә әмәли сојбе! Әмә чичимонсә, овәјнә әј нишо дојдә! Еһтијоҹ һесте бо овәјнә арыште?

         Семинәни, чымы даве нә де тырки ни, нәәнки де ҹо хәлғи ни! Чымы даве дечәмә ыштә хәлғије. Ҹо хәлғ һар чокнәје, ыштән бәзне, чәјку бәмә чы сард, ја гам? Чымы дард әве ки, толышон еныгынын чыми-чәј думо (бо кон мәғсәди, ыми бынәмон һәлә бә кәно!).

         Ты ыштән зынејдәш ки, тосә ымружнә ружи чәмә сајтәдә тырки зывонәдә материал шәни. Бәчәј горәнә не ки, зәһләмон шејдә тырконку! Бәчәј горәнә ки, ым чәмә толышон сајте. Ијо әмә нывыштејдәмон бә уруси ијән ингилиси  ки, быдә дынјо баһанды, бызны, кимон әмә, чичымон пијејдә? Һәмән әмә чанә тырки бынывыштомон, баһандомон, толыши нывыште ијән һанде умуте боәмә бәманде бо Охонзәмони!

         Әмма есә аз бәпе де тәһәри бә зывон быгәтым чәмә сајти Сәр редактори ки, әв рози быбу бо ым материали сајтәдә нојро. 2002-нә сори нывыштәме ын материал. Бәлкәмән бәвәдә һандә. Әжом әве ки, и кәрән баһанд. Ымијәм бывотым ки, есә аз ыштән әпиме ки, дәгиш быкәм чә материали кали мыддәон. Әнҹәх ә чиј ки кејнәсә нывыштә быә, гыно бәбе әј дәгиш карде. Ымијән һукман вотәниним ки, бә материаләдә чымы нишо доә хосјәтон вејни тарыхән хас быәни бәчәмә хәлғи! Де ҹо хәлғи иглә довләтәдә, һәмән чәј һакимијәти жијәдә бе нәтиҹәј ки, әмәнән хәјләки гардәмон...

Де јолә һурмәти, Мыәллиф

         Әслиндә биз һамымыз бирликдә бир милләтик. Бир-биримиздән һеч нә илә сечилмирик. Динимиз, адәт-әнәнәләримиз, мәдәнијјәтимиз, мәнәвијјатымыз, әхлагымыз, һәјата бахышымыз, отурушумуз-дурушумуз, мәһәббәтимиз-нифрәтимиз, јемәјимиз-ичмәјимиз, јатмағымыз-дурмағымыз, ҝејимимиз-ҝејинмәјимиз, данышмағымыз-сусмағымыз, суал вә ҹаваб вермәјимиз, абырымыз-абырсызлығымыз, саламәлејкимиз-әлејкүмсаламымыз, јахшылығымыз-пислијимиз, евимиз-ешијимиз, истимиз-сојуғумуз, ишләмәјимиз-тәнбәллијимиз, јатмағымыз-дурмағымыз, ҝүлмәјимиз-ағламағымыз, хејирхаһлығымыз-бәдхаһлығымыз, гочаглығымыз-горхаглығымыз, мәрдлијимиз-намәрдлијимиз, гәһрәманлығымыз-сатгынлығымыз, гонагпәрвәрлијимиз-гонаг ҝетмәјимиз, хејримиз-шәримиз, - бир сөзлә һәр шејимиз әсасән ејнидир. Һамымыз өзүмүздән ҝүҹлүнүн гаршысында АҸИЗИК, она јалтаглыг етмәк, әзилиб-бүзүлмәк, һәр бир ишдә она бәнзәмәк үчүн әлдән ҝедирик. Јада һәр шејимизи веририк, доғма ҝөзүмүзүн гаршысында јыхылыб өлсә дә, һалына јанмырыг. Јад ағзындан бир сөз гачыртса, тез ағзымызы ајырыб гулаг асырыг, елә бил Гуран ајәси дејибдир. Доғма өзүнү асса да, гулаг асан јохдур: “евин данасындан өкүз олмаз”, - дејирик.
         Дүнәнә кими русун гаршысында белә едирдик. Аз гала һамымыз дөнүб рус олмушдуг. Биләнимиз дә, билмәјәнимиз дә онун дилиндә гырылдатмаға чалышырды. Мәркәздән бир рус ҝәләндә әлдән ҝедирдик. “Тупој ...” олмагдан ләззәт алырдыг... Күнҹдә-буҹагда русу сөјсәк дә, ашкарда “бөјүк гардашымызсан” дејирдик...
         Рус чыхыб ҝетди. Дедик бәлкә дәрс олар, ибрәт ҝөтүрәрик. Амма, чи фајда? Инди дә һамылыгла дөнүб османлы олмушуг, тәзә “бөјүк гардаш” тапмышыг, һәр шеј тәзә сәтирдән, абзасдан, олдуғу кими тәкрар олунур...
Бунунла иш битмир. Вәзифә адамы аға, вәзифәдә олмајанларымызын һамысы онун гулудур. Мәмләкәтә тәзә бир рәһбәр ҝәләндә вәзифә алмаг имканы (савад вә габилијјәт әсас дејил, јәни, “адамы” вә пулу) олан һәр бир кәс тез ҝедиб һәмин шәхсин дүнјаја ҝөз ачдығы торпағда ата-бабасынын “ит-бата дүшмүш” гәбрини ахтармаға башлајыр; паспортунда “доғулдуғу јер” графасында мүвафиг дәјишиклик апармаға чалышыр.
         Һеч биримиз һеч биримизи бәјәнмирик. Биздән вәзифәсинә вә пулуна ҝөрә ҝүҹлү оланларын һәр шејини бәјәнирик. Онлардан ашағы олан бүтүн адамлара додаг бүзүр вә өзүмүзү даһа ағыллы вә үстүн һесаб едирик. Түрк талышы бәјәнмир. Амма сонрадан гајыдыб һеч өзүнүнкүләри дә бәјәнмир. Башлајыр өзүнүнкүләри дә бөлҝә-бөлҝә, рајон-рајон, кәнд-кәнд, мәһәллә-мәһәллә, күчә-күчә, ев-ев, һәтта, отаг-отаг бөлмәјә вә һеч бири дә диҝәрини бәјәнмир. Үздә исә һәр јериндән галхан милли бирликдән дәм вурур?!
Талыш, күнҹдә-буҹагда “ҝәлмә” дејиб додаг бүзсә дә, ашкарда автоматик олараг түркү бәјәнир, галанларына лағ еләјир. Сонра да башлајыр өзүнүнкүләрини јухарыда дедијим кими ејни гајда илә бөлмәјә. О бири талышдан даһа үстүн олдуғуну “сүбута јетирмәк үчүн” башлајыр биринҹи нөвбәдә сүбут етмәјә ки, ҝүја о да түркдүр. Бири дејир ки, анасы түрк гызыдыр (дүнәнки ҝүнәдәк өз талышлығыны сүбут етмәк үчүн өзүнү аз гала шәһид етмәји јадындан чыхыр), о бириси дејир ки, ҝуја әҹдадлары Номиндән (Нәминдән) ҝәлмәдирләр вә с. вә и. а. (Номини аз гала дөндәриб еләјибләр “түрк инкубатору”). Ағзыны ачан кими (һеч ачмаса да) о саат талыш олдуғу бәлли олса да, бојнуна илан салсан белә, түрк олдуғуну дејиб дурур!
         Бүтүн бунлара бахмајараг, ән бөјүк охшарлығымыз бир шејдәдир. Јәни башга ҹәһәтләрә ҝөрә бир-биримиздән аз-чох фәргләнмиш олсаг да, бир мәсәләдә һамымыз ејнијик. Бу ејнилији дә ағыллы гоншумуз мүәјјән едиб вә она өзү дә ад гојуб: “мүсәлманын (оху: - азәрбајҹанлынын) сонракы ағлы”! Залым оғлу анҹаг нә дүз дејиб!
         Һәјатымызын һәр бир аны, атдығымыз һәр бир аддым, дедијимиз һәр бир сөз вә и. а. дәрһал өзүмүзә пешманчылыг ҝәтирир вә јекә бир гәләт етдијимизи билдирир. Һәлә бу һарасыдыр? Бир иши ҝөрәндән сонра, дәрһал онун гәләт олдуғуну билә-билә, икинҹи, үчүнҹү, нә билим нечәнҹи гәләтләри едир вә һәр дәфә дә етираф едирик ки, сонракы ағлымыз әввәлкиндән јахшы имиш. Јәни бүтөвлүкдә бизим һәјатымыз еләдијимиз һәмин гәләтләрдән вә сонрадан онларын гәләт олдуғуну етираф етмәкдән ибарәт олур!
         Дејәҹәксиниз, инди дә зәһмәт чәкиб, дедикләрими дәлилләрлә, фактларла сүбут едим. Дејирәм: баш үстә!
         1991-ҹи илдә һамылыгла сәс вердик ки, Совет һөкумәти галсын! Дәрһал да баша дүшдүк ки, јекә бир гәләт еләмишик, чүнки мүстәгиллик ондан јахшы имиш. Бәһ-бәһлә, зурна-гавалла јығышыб мүстәгиллијимизи бајрам етдик вә елә билдик ки, бу дәфә, нәһајәт ки, дүз иш ҝөрмүшүк. Нәтиҹәси: дүз он бир илдир ки, ҝеҹә-ҝүндүз башымыза дөјүрүк ки, нә бөјүк бир гәләт еләмишик! Мүғәнниләримиз һәтта ҝеҹә-ҝүндүз зәнҝулә вурурлар: “Өлүрәм, өлүрәәәәм!”.. Чүнки мүстәгиллик әҝәр бу демәк идисә, онда елә бунун өзү јекә бир гәләтдир. Әввәлләр һеч олмаса тәк-түк адамларымыз Русијаја ҝәләрдиләр, онлара да һамы додаг бүзәрди, Ханәли мүәллим дә онлара “фәрсиз өвлад” дејәрди. Инди исә мәлум олур ки, милләтин јарысы, јәни ... башга, јердә галаны, һәм дә елә ән фәрлиләри Русијада јашајыр вә өзү кими бир нечә нәфәри дә Русијанын һесабына јашадыр! Амма он ил бундан габаг буну баша дүшмүрдүк ахы!..
         А. Мүтәллибовун һәлә үрәјиндән кечирди ки, кечмиш совет республикалары илә иттифага ҝирсин, тез-тәләсик Гарабағда бир-ики кәнди сатыб, онун пулуна тәјјарә кирајә едиб ону јола салдылар Москваја! Үстүндән бир аз кечмәмиш бәјләр башладылар бүтүн Гарабағы “оптом” сатмаға ки, Аллаһын ишидир, билмәк олмаз, бирдән “оптом” гачмаг лазым ҝәлсә, онда тәјјарә кирајә етмәјә пуллары чатсын. Бах, онда баша дүшдүк ки, еј дили-гафил, сән демә, ән бөјүк гәләти елә Мүтәллибову гованда етмишик!.. Ҝәрәк елә онда дуруб дејәјдик ки, “ај филан-филан шүдәләр”, нә истәјирсиниз бу кишидән, гој отуруб ишини ҝөрсүн дә!.. Амма, нејләмәк олар, бу зәһримар “сонракы” һәлә ҝәлиб өзүнү јетирмәмишди ахы...
         Беләликлә, мүстәгиллик дејилән бу сон он илдә о гәдәр белә гәләтләр еләмиш вә сонракы ағлымызы о гәдәр тез-тез бәјәнмәли олмушуг ки, онларын һамысыны јазмаға нә вахт вар, нә дә һәвәс...
         Амма бир шеји јазмалыјам. Ермәнијә гаршы јахшы ја пис, биртәһәр мүһарибә апарырдыг. Халг ҹәбһәси һакимијјәтә ҝәлән кими бахыб ҝөрдү ки, вурушан елә талышдыр, күрддүр, ләзҝидир вә с. (залым ушағы имкан вермирдиләр ки, бәјләр архајын-архајын торпаглары сатсынлар!). Чох баш сындырасы олмадылар. Бир ганун гәбул еләдиләр - дөвләт дили түрк дили олду. Һәмин халгларын бир һиссәси нүмајишкаранә сурәтдә мүһарибәјә ҝетмәкдән бојун гачыртды. Елчибәј ҹамаатынын башы гарышды Бакыда вәзифә бөлүшдүрмәјә. Талыш бахды ки, ону адам јеринә гојан јохдур, әтрафда һамы “түрк әсҝәри, гәһрәманлыг ҝөстәр” десә дә, талыш вә күрддән башга һеч ким вурушмур, чәкилиб дајанды бир гырағда. Күрд халгы галды Гарабағла Бакы арасында авара сәрҝәрдан, ахырда дөнүб олду гачгын...
Талышлар ҝедиб өзләринин мухтаријјәтини елан етдиләр. Мәмләкәтин бүтүн шәр гүввәләри әл-әлә вериб ону јыхдылар. Амма үстүндән азҹа кечмәмиш баша дүшдүләр ки, башларына әнҝәл ачыблар (јәни даһа бир гәләт еләјибләр). Авропа галхды ки, бәс нијә Азәрбајҹанда инсан һүгуглары тапдаланыр, сијаси дустаглар вар вә с. Мәмләкәтдән дә баш ҝөтүрүб Авропаја көчәнин 50 нәфәриндән бири өзүнү талыш, 49 нәфәри исә ермәни кими гәләмә верди ки, она сығынаҹаг, даһа анлашыглы дилдә десәк - бир гарын әппәк газанмаг вә ишләмәк имканы версинләр. Вә с. вә и. а.
Бах бу минвалла - сонракы ағлымызы бәјәнә-бәјәнә, јени-јени гәләтләр едә-едә һамымыз ҝөзләјирик ки, нә вахт бу мәмләкәт тамам дағылаҹаг...
Соруша биләрсиниз ки, хилас јолу вармы? Јохса елә бу ҹүр гәләтләр едә-едә ҝедиб ахыр-замана чатаҹағыг?!
         Бу гәдәр гангаралдыҹы һекајәтдән сонра, нәһајәт, бир дәнә көнүлачан сөз дејә биләрәм: бәли, чарәси вар!
         Әҝәр истәјириксә Авропанын гаршысында ахырадәк биабыр олмајаг, истәјириксә әлдән ҝетмиш торпагларымыз јенидән гајытсын, мәмләкәтдә ахыр ки, нормал бир дөвләт гурулсун, бир дә һәмвәтәнләримиз ермәни ады алтында да олса вәтәни тәрк етмәк мәҹбуријјәтиндә галмасынлар, истәјириксә..., онда ҝәлин талышлара мухтаријјәт верәк. Бундан сонра талышлар ҝедиб Гарабағы азад едиб өз сакинләринә гајтараҹаглар. Чүнки Азәрбајҹанын галан әһалисинин башы онсуз да Бакыда вәзифә давасына гарышыб, Гарабағ талышлардан башга һеч кимин јадына да дүшмүр, ҝедиб Гарабағ уғрунда мүһарибә апармаг һеч кимин ағлына да ҝәлмир, демәли, үмид галыр јенә талышлара. Ә Һүммәтову бурахырыг газаматдан; нечә илләрдир ки, онун Гарабағы азад етмәк һаггында планы јатыб галыб архивдә. О өз башынын дәстәси илә бир ҝөз гырпымында Гарабағы азад едир! Беләликлә, Гарабағ мәсәләси даһа турш армуд кими илишиб галмыр вәзифә уғрунда мүһарибә апаранларын боғазында, һәрә өз истәдији вәзифәни алыр. Бу минвалла јаваш-јаваш мәмләкәтә хејир-бәрәкәт назил олур, ҝедәнләр дә аста-аста гајыдырлар, гәләт еләјән дә олмур, һамымыз ҹан дејиб ҹан ешидирик - лап елә о бәхтәвәр вахтларда олан кими... (“Толыш” гәзети, 2002, № 9)