КИJЕ ЭМЭНИ ДЭРЭСЭ ДИНДОРЭ ТЫРК?

Ф.Ф. Әбосзодә

КИЈЕ ӘМӘНИ ДӘРӘСӘ ДИНДОРӘ ТЫРК ?

            Чәмә Билон гыләјни бә  “Мурид ијән муридәти (Чокнә ҹәвоб бәдомон бә парсон?)”  /http://tolishpress.org/news/1868.html / номәдә  “Гәвчәрәзи”  нывыштә жинә шәрһон һанде бәпештә, бә ғәрор омәјм ки, гыләј мызокирә окәм бы мывзујәдә. Мыколимә чәмә дыкәси арәдә нышу вотәјнә, мандә һандәкәсонән бынывыштон ыштә нәзәри, жыго сәрәсејдәм, лап чок бәбе.

            Сыфтә едаштејдәм бә һандәкәсон нәзә чәј шәрһон: “I. Norozim ki, Azərbaycanda dindar tırkon de dindar tolışon arədə fiki coəti vey nığıle. Əv səthiye və oxoədə tırkə dindaron əməni dərəsdən. II. Norzim ki, islam dini prinsipondə xəlğon OZODƏTİ prinsip çəvon MUSTƏĞILƏ DAVLƏTÇİƏTİ formədə bıəni. Azərbaycan təki davləton MUSTƏĞİLƏTİ ijən OZODƏTİ ıştən nisbiye və bəlkən tobə muəyyən sərhədiye. İslam çı har xəlği etnik həxon ğəbul kardə əncəx çəvon siyasi coəti prinsipi ğəbul kardə ni”. (Мыәллифи нывыштәјон чокнә һесте, жәгоән огәтәмоне)

            Чымы нәзәр жыгоје ки, бы нывыштәјон ҹәвоб дојро, әмә сыфтә бәпе ҹәвоб быдәмон бә кали парсон, чәјо мыәјјән быкәмон ки, чәмә Билә һәхәдәј, ја не?

1. Боән сыфтә-сыфтә ҹәвоб пәјдо быкәмон бә жыго гыләј парси: МЫСЫЛМОН БӘКИ ВОТЕЈДӘМОН?

            Шәкым ни ки, һандәкәсон дыләдә хәјли одәм пәјдо бәбе ки, лыберә бәже бомы, бәвоте ки, бы јоли мерд тосә есә һәлә зынејдәни ки, мысылмон кије? Тади ныбон, чоке, ај хосә һандәкәсон! Шымә зынәјон азән чок зынејдәм. Интаси тикәјән нығыл фикир быкошон, јаанки чымы сыханон де һовсәлә тосә охој баһандошон, чәјоән быныштошон, чок-чоки но-пегәт быкошон, бәвәдә бәвиндешон ки, веј мәтләбон мандејдән чы парси пештәдә!

            Бәмә мәлум быә чиј әве ки, һар кәс бә зывон бијо ыштә Әшһәди, јәне бывото “Ла Илаһә Илләллаһ, Мәһәммәдән Рәсулаллаһ!”, бејдә мысылмон. Тикәјән де сојә зывони бывотом, һар кәс ки бывото “аз мысылмоним”, әј жәгоән ғәбул кардәнинимон, зынәнинимон!  

            Тәғрибән донзә соре әһли-ныможим, һежоән нәвејдәм бо ын парси ҹәвоби. Бочәј ҹәвоби нәвеәдән, һәнијән чандә ҹо парсон бешејдән бәчымы нав: а) мысылмонәти әнҹәх де Әшһәди вотејебу, бәс бочи бәвәдә кали мысылмонон һәнијән бә нав шејдән, јәне әмәл кардејдән бә Хыдо һыкмон, ибодәт кардејдән, нымож вотејдән, ружә гәтејдән ијән ҹо әмәлон бә выро роснејдән, кали мысылмонон, есә бој, ымони воҹиб зынејдәнин боштә?

            Һандәкәсон ијо дығғәт сәғандәнинин бә гыләј мәсәлә: Чымы пијо пеһандә (ијән һәлә пеныһандә кали ҹо) әмәлон Ғырон ВОҸИБ зынејдә боәмә. Чымы зынәјку, ВОҸИБОТИ мәно әве ки, ыштәни мысылмон зынә һар кәс бәпе бә вырә быросны әвони! Нәтиҹәшән ыме ки, ым ВОҸИБОТИ бә вырә ныроснијәкәс мысылмон бе әзыни! Лап әв ыштән ыштәни жәго бызноән, әмә әзынимон әј мысылмон һисоб карде, чумчыко демијән мыхолиф бешејдәмон бә Хыдо Ғырони! Бәлкәм жәго ни?

            Жыго һисоб кардејдәм ки, бы парси ҹәвоб дој бәпештә, әмә бәзнемон бәчәмә Билә шәрһон ыштә мыносибәти нишо дој. Иминә шәрһ: “Norozim ki, Azərbaycanda dindar tırkon de dindar tolışon arədə fiki coəti vey nığıle. Əv səthiye və oxoədə tırkə dindaron əməni dərəsdən”.

            Әмә ијоән ҹәвоб доәнин бејдәмон бә кали ҹо парсон. Чәмә Билә “диндорон” вотеәдә мәһз киј нәзәрәдә гәтејдә? Боән бә иҹо ҹәвоб пәјдо быкәмон бы парсијән. Чок-чоки фикир быкошон, бәвәдә бәвиндешон ки, чы парси ҹәвоби пәјдо кардејро әмә ижән огардәнинимон “Мысылмон бәки вотејдәмон?” парси сәпе. Чумчыко мысылмонәти әнҹәх дечымы бә пе вотә мәсәлон сә бејдәни. Охо мысылмонон ыштәнән ҹо бејдән бә ҹо-ҹо мәзһәбон ијән тәриғәтон. Сыхан шејдәбу Озорбојҹонику, әјо һестин шион, сыннијон, охонәнијон дыләдә - нурсијон, сәләфијон, ваһабијон, шәфиијон, һәнбәлијон, һәнәфијон, мәлыкијон ијән ҹо дастон. Есә шион ыштә дыләдән бә әмәл омән кали ҹо тәригәтон. Бывотәмон ки, шион де сыннијон, чокнә бәвотен, әнәнәвијә тәриғәтон һисоб бејдән Озорбојҹонәдә. Чандә са соронин ки, әвон ијо де тәһәри бә ро шејдән, сулук кардејдән дејәнды. Дәлилышән ыме ки, бы мәддәти дыләдә жәго гыләј јолә мылхәтә быәни чы дыглә мәзһәби нымојәндон арәдә. Манде бә гылә мәзһәбон, тәриғәтон, охо чәвон вејни шион һич мысылмон зынејдәни!

            Әве, аз әпиме бызным ки, чәмә Билә “диндорә тыркон” ијән “диндорә толышон” вотеәдә мәһз киј нәзәрәдә гәтејдә? Һәтто гирәм нәзәрәдә гәтејдәбу әнҹәх шиә тыркон де шиә толышон, бочи әмә бәпе бә даст дәнәмон ыштән-ыштәни? Конҹо виндә быә ки, “диндорә тыркон де диндорә толышон дәрәсын ијәнды”? Росте, азән пеһандә бәзнем кали диндорә тыркон номи ки, әвон димәдә “сәрәсејдән” әмәни, јәне бә гиј гәтејдән ки, толышән гыләј хәлғе, чәјән һестыше ыштә зывон, мәдәнијәт ијән ҹо чијон. Әмма, иминәниш әве ки, һич әвонән ғәбул кардејдәнин толыши Хыдо бәј нозил кардә һәхон (кардәшонбәј, бәвәдә һич ныбо, иглә тырк тосә есә гыләј ружномәдә ды-се кәлимә әнывышти бы барәдә, оәварди бәштә һәмдинон ки, ај чәмә диндорә тыркон, шымә боән ғәбул быкән толышон һәхи!). Ғәбул кардәшонбәј, бәвәдә чәмәку тәләб нәкәјн ки, дини мәросимон һәммәј әнҹәх чәвон зывонәдә бышун! Дијәро мәшәмон, һежо бы Русијәдә жијә Озорбојҹони “мысылмонон” мисал бијәмон. Русијә дыглә јолә шәһрәдә – Москвадә ијән Санкт-Петербургәдә шиә тыркон һестышоне ыштә дини ҹәмјәт, шиә толышонән ыштә дини ҹәмјәт. Һәммәј номонышән “Әһли-Бејте”! Росте, бы тәшкилотон һәммәјәдә толышон де тыркон умжәнин. Интаси ијо жијәкәсон һәммәј чок зынејдән ки, кон ҹәмјәт чикије? Быми вотејдәш “сәрәсе”? Дыминәнишән әве ки, сыхан шејдәбу хәлғи талеку, де ды-се кәси мисал варде һәлл бејдәни ын ко! Конҹо виндә быә, конҹо вотә быә ки, шион (лап һежо тыркон ыштән!) һәлл кардејдән Озорбојҹони сијосәти?

Чәмәһон һар гыләјни тәсдығ карде бәзне ки, де чандә кәрон шојд быә бә жыго гыләј мәнзәрә: Бә вырәдә пијејдәше лап са кәс толыши дыләдә ды кәс тыркә диндор быбо, әвон ыштә зывонәдә гәп бәжен, һич гылә толышән тәәҹҹуб нибәка быми, бә зывонән нибәва! Вај бә ружи ки, һежо һәмон ды кәс тырки тоно ә нәве һәшт кәс толыш дәмандын ыштә зывонәдә бо гәп жәј, һәмон тыркон әлбәһол бәвотен ки, “ым ныбе ки! Охо әмә и хәлғимон, мысылмонимон, шиәмон. Чич бе ижән дәмандишон бә толыши бо сыхан карде”! Бәлкәм жәго ни?

            Жәгоје, чымы Билә! Ыми зыне-зыне чокнә бәбе воте ки, “Azərbaycanda dindar tırkon de dindar tolışon arədə fiki coəti vey nığıle. Əv səthiye və oxoədə tırkə dindaron əməni dərəsdən”. Ты ыштән-ыштәни бә даст дәној бәзнеш, бәштә дылванди дој бәзнеш ки, һәғиғәтән “дәрәсејдән”, хәлғи ки бә даст дәној, јаанки бәј дујәвужә дылванди дој бә мысылмони-диндори дамә ко ни! Ышты диндорә толышон һар гыләјни гәво гыләј аваз омејдә, ты есә бој рәјрә һыкм дојдәш ки, һичмәсә “тыркә диндорон дәрәсејдәнбән әмәни”! Әмә һәлә ыштән-боштә дырыст мыәјјән карде зынејдәнимон һәғиғәтән кије “диндор”? Де нымож воте, ружә гәте ни диндорәти! Чандә одәмон һестин ки, һәтто “һоҹин”, әмма бәвон нәинки диндор, һич мысылмон воте әбыни! Жәләвони одәм бе ја ныбе һәлә гыләј јолә парсе!

            Дечымы ын вотәјон сә бејдәни чә парси ҹәвоб . Веј дыроз ныбу вотәјнә, ијо сә кардејдәм ыштә сыхани. Хыдованди, һәрәкәт бәкам бынывыштым ышты мандә фикирон барәдән ыштә нәзәри. Умдәвом ки, бы мыддәтәдә бәзнемон ҹо һандәкәсон нәзәријән. Охојәдә иглә чиј бәзнем воте ки, чымы нәзәрәдә диндорәти ән јолә әломәт әве ки, одәм ғәбул быкә Хыдо һәхи, бә һәшә ныжәны әј! Толыш – Хыдо һәхе! Ыми ғәбул ныкардәкәс диндор ни! Шәхсән бәмы тосә есә һәлә жәго гыләј тырк (диндор ја ғејри-диндор!) раст омәни ки, Толыши һәхи дылисыхт ғәбул быкә! Жәләвон гирәм бәчәмә Билә раст омәбу, чанә ди ни, камику һејкәл ној лозиме боәј!

            Һәлә ки сәломәт быманд!