СЭРЭСЭJМ ТЫНИ, ЧЫМЫ БИЛЭ! ЕСЭН ТЫ ГУШ БЫДЭ БЭМЫ!

 

Ф.Ф. Әбосзодә

СӘРӘСӘЈМ ТЫНИ, ЧЫМЫ БИЛӘ!

ЕСӘН ТЫ ГУШ БЫДӘ БӘМЫ!

(бә Шәфаһәти)

 

            Јалла, хосә Билә! Чокнә бәвотен, хәш омәш “бәчәмә тәрәфон”! Де дығғәти һандыме ышты нывыштәјон. Бој есә бә иҹо тәһлил быкәмон әвони (Ышты вотәјон чокнә һесте, жәгоән дојдәм. Бәболышән бәшты ыштә гиј!).

            Нывыштејдәш: “Ay boli votdəj bahandəmon oxo tolış umri-billa handəni har şey famedə.Hiç bə nıvıştəyonən bovə kardəni. Har şey deştə qəzi pamyedə”.

            Аз вотејдәм: Иминәниш ыме ки, толыш һәғиғәтән “умр-билла һандејдәныбу”, бәвәдә “умр-биллан” озоди нибәвинде! Озоди чиче, һичи әвиндыни! Дыминәниш әве ки, һәлбәттә, Хыдо ағылыш доә бә һар одәми ки, быфамы. Әве бәј вотејдән “ағылмандә мәхлоғ”. Әмма тынән жәго фикәдәшбу ки, де фаме һарчи карде бәбе, бә һар орзу рәсе бәбе, ым иглә ышты не, чәмә ҹәми хәлғи фаҹиәје!..

            ...Ыштә умрәдә ды кәрә лап бәрк керахт быәм. Иминә кәрә тәғрибән да сор чыми бәнав де чәмә толышон гыләј навәжәнә мерди гәп жәјәдә, бәнем чандә сорон “толыш-толыш” вотә ым шәхси һич хәбәшән ни дынјо гардышику, јәне, ышты вотәјнә, әвән “һарчи фамејдәбе”. Вотем, чымы билә, есә ибтидои иҹмо довр ни, зәмонә дәгиш быә, довран веј мырәккәбе, һичи карде бәыни де иглә фами; һанде лозиме. Де ын кој ки әмә мышғолимон, чыми нәзәријәш һетсе, практикәш һесте, ымони умуте лозиме ки, һич ныбо гәп жәјәдә, сыхан кардеәдә, хонәхо бызны ки, чәј навәдә мандәкәс һәғиғәтән малике бә сијоси сәводи. Зынејдәш чичыш воте әј бәмы? Росте, һежо ышты вотәјыш воте: Воте, аз һарчи зынејдәм, һәни бочи баһандым?!

            Дыминә кәрән бы сәфә Бокујәдә беәдә осә ғандыме ижән чәмә гыләј толышә алим нохәшхонәдә. Чыјо, чәјо гәпмон жәј. Есијәдә вотем омә сәфә ышты тоно омеәдә кон ружномон бијәм боты ки, фикы быманды? Зынејдәш, чичыш воте бәмы? Рост сәрәсәјш, әјән жәгош воте. Воте, аз гәзет һандејдәним. Вотем, бочи? Воте, ты зынејдәш, гыләј вахт омәј рәсәј ки, азә бәнем һарчи зынејдәм. Әве вотем һәни чы еһтијоҹ һесте ки, ыштә вахти сәрф быкәм бә гәзет һанде!

            Һәлбәттә, чымы мәғсәд ијо чә одәмон барәдә гәп жәј ни. Әвән ни ки, јәне, бывотым ки, “аз чокә зоәм, һежо һандејдәм”. Не, чымы Билә!

            Одәмон һестин, мышғолин дештә ко-сәнәти. Ыштә саһәдә чичи һандејдән, чанә һандејдән, ым чәвон ыштән које. Әмма ә одәм ки, пијејдәше (јаанки жәго вотејдә...) чичсә быкә боштә хәлғи, әв, иминә нубәдә, һукман һандәнине. Чумчыко чәмә ын номердә зәмонә һич вист сор чыми бәнав быә зәмонән ни! Зәмонә веј дәгиш ијән кафт быә, чымы Билә! Јол-јолә алимон, мытәхәссисон, сијосткорон, аналитиконән (һәлә шәв-руж һанде-һандејән) веј вахти де зубәзу сәрәсејдән ки, дынјо чуне шејдә. Әве, азән хамбозим бәшты вотәјон ки, “бә һар нывыштәјән бовә карде лозим ни”. Интаси һанде-һанде, зынәј сәпе зынәј варде-варде, одәм ыштән дәмандејдә бо сәрәсе ки, дынјо чуне шејдә, әмәнән, јәне толышәнән чуне шәнинимон...

            Ты нывыштејдәш: “Həmmə ehandedə iyətiko, vakardəki ay millət boən i bıbəmon.Bovəkəki ım iəti şoğəribiyən məxluği dimo ıştə eğandeko ibarət zındə.Bəpeki çəy ha qılə votə sıxan boçəy dimo eəqınon bənə Ğurunə ayə muqəddəs bıbo.Peşeən ım lider bışo de kionsə kom ğuvvonsə ıştə mənafeku vıjorəti bıkə”.

            Аз вотејдәм: Жәго ни, чымы Билә! Ки вотејдәбу ки, и быбәмон, бызын, ыштә дыло дәвардәј вотејдәни! Ја чәј зынәј һежо ыме, јаанки ыштә мәғсәдыш һесте! Ҹәми толышон “бә ијәти сәдо карде”, чымы нәзәрәдә “корә пәллеки нәғыле” ки һесте! Бочи? Чумчыко, һич вахти һәмә хәлғи и карде әбыни. Ым һич вахти, һич вырәдә быә ко ни, әбынијән! Хәлғи әсосә поә һар вахти ыштә ко-сәнәтәдә, ышты вотәјнә “ыштә сә-выжорәдә” бејдә! Һар гылә хәлғи мыәјјән поә, һәмән әнҹәх чәј тарыхи мыәјјән вахтонәдә мыәјјән гыләј мәғсәди гырдоәдә и бе бәзне. Әвән тосә гыләј вахти. Тосә бә вахти ки, умуми мәнафејон дыләдә һар кәси, јаанки һар гылә дастә ыштә шәхси-груп мәнофејон “шох бекардејдән”! Чәј бәпештә әвон һәммәј певыло бејдән “бәштә мәнзылон”.

            Бәвотеш ки, охо азән сәдо кардејдәм толышон бә ибе! Росте, һәлбәттә! Интаси чымы нәзәрәдә гәтә чиј ҹоје. Сыфтә-сыфтә ыми бывотым ки, чымы бы сәдо кардеәдә мәғсәдым әв ни ки, ижән ышты вотәјнә, “ҹәмат егыны чымы думо”. Чумчыко, әввәло, ҹәмат пәс ни ки, һар кәс де гыләј овардномә әвони еғанды ыштә думо! Әнҹәх јолә һәркиһәрки, ыштәнбәсәти, һајбоштәнәти, елми зывонәдә бывотом, “кутләвијә психози” вахтонәдә ҹәмати барде бејдә ыштә думо. Әмма чымијән ыштән ғајдә-ғанунон, чәмоныш, ижән де елми зывони бывотом, “технологијоныш” һесте ки, әвонијән һар зоә әзынни! Ҹо тәрәфо, һич еһтијоҹән ни ки, мандә вырәдә ҹәмати авәрә-сәргәрдон быкәј ыштә косәнәтику, әвони гырдә быкә бә мәјдон, чиче-чиче, чәмә жинә толышон вотәјнә, тәвә бијә, таштә бијә, Һәмзә хыјо каштејдә! Че дынјо камәдә-вејәдә рәвон жијә вахтонәдә ҹәмати зыне-зыне бә мәјдон сәдо карде әксәр һолонәдә де һәм чә сәдо кардәкәси (кардәкәсон), һәмән чә ҹәмати ыштәни ғыр бе сә быә!

            Әве, чымы кардә овардәдә мәғсәд ыме ки, мәҹбуријәт ни ки, әмә һәммәјәво гырдә быбәмон бә иврә, јаанки һаруж чонә быжәнәмон скајпәдә јаанки чајхононәдә. Чымы зынәј ыме ки, есәтнә вахти ә толышон ки, мыәјјән ғәдәрәдә ҹо толышон бовә кардејдән бәвон, уму бастејдән бәвон, умдәвон ки, әвон чичсә карде бәзнен бо чәмә хәлғи, әвон һич ныбу бәпе баһандын. Баһандын ки, чок-чоки сәрәсын ыштә вотә сыхани, кардә һәрәкәти. Баһандын ки, бызнын, чиче чәмә мәтләб, һәмән чокнә рәсе бәзнемон бәштә мәғсәди!

            Веј чијон нывыште бәбе, әмма сәдожни ныбо вотәјнә, чы мәғсәди барәдә ды-се кәлимә бынывыштым боты...

            Којым ни де һич кәси. Ым чымы әғидәје! Әве һич вырәдә раст оме әзыниш ки, бә чикисә “һери пер бывотым”! Аз һежо бә һәрәкәтим ки, ыштә сыхани бывотым. Чанә зум вышкејдә, бә чичи сәводым рәсејдә, әјән нывыштејдәм, һәмән вотејдәм. Демијән жыго, чокнә бәвотен, чәмәнән дыл сығо ни, гужде! Ов омејдә бә хыртәчолә рәсеәдә, одәм огәте зынејдәни ыштәни, гәви сыхан вотејдә. Мәвот ки, иглә шымә толышон дыләдә жијејдәшон әјо. Не! Әмәнән һежо толышон дыләдә жијејдәмон ијо! Чандә толышон һестин ки, ружи бә оныбә аспо бејдән, дәгынејдән бо шәһри нәве! Ијо, әјо, бә һар вырә сә жәјдән, конҹо да-понзә гылә толыш һестебу, һукман осә ғандејдән әвони, гәп жәјдән, сыхан вотејдән, чыбызным, һәни чичон кардејдән. Чымы вотәј әве ки, ымони карде әвәзи, бәштә синә жә һәмон зоон һич ныбу баһандын! Охо әвон ыштә гәви окардеәдә һежо бәчәмә толышон дыләвизә омејдә, јадон һәлә бынәмон бә и кәно! Ғыјомәт бәбе јәне, ә одәмон ыштә мыәјјән вахти сәрф быкән бә һанде? Зә, де “фамејән” хәлғ озод карде бәбе?! Де ијо-әјо һар сәфә гыләј сыхан мәсејән хәлғи озод карде бәбе?

            Чымы вотәј ыме, чымы Билә! Хәлғи озод кардејро вите лозим ни бычыми-бәчәј бәјсә! Лозим ни ја бә президенти, әв сә ныгәтеәдән бә мыхолифәти оварде ки, чиче-чиче, “әмә һәмә толышонсә чокә зоәмон”, деәмә әшт-нышт быкән ки, быдә “ҹо толышон” (кин әвон, һәмон “ҹо толышон”, чымы Билә, бәләкәм ты бывоти бәмы?) “ләкә нывән бә Озорбојҹони”! Бы шурә сәдо кардејдәш мыни?!

            Чымы нәзәр жыгоје: Озорбојҹони һәм һукмәт, һәмән чәј бәштә гуја мыхолифәт вотә ғыввон ејни дәрәҹәдә дышменин бә Толыши ијән толышон! Ја һукмәти јаанки чә мыхолифәти сәпе витә толышонән ејни дәрәҹәдә дышменин һәм бә Толыши, һәмән бә толышон! Чымы вотә “ибе” мәно ыме, чымы Билә! Һар гылә толыш зынәнине, һар гылә толышијән сәросне лозиме ки, толыш әнҹәх ыштән перохне бәзне ыштәни! Һар гылә толыш зынәнине ки, “Озорбоҹони” ном “мыстәғил гыләј довләти ғәзинә” пәјдо быә ружику, әв авси быә бо толыши! Толыши һич вахти быәшни “чәмә Озорбојҹони демократикә респбликә”! Әв һәмон республикәје ки, вәлдизино ғысмәдә бә тарыхи мәјдон бешенҹән, чәј кардә иминә ко әв быә ки, ҹумыш һардә Толыши сәпе, бә хуни ғәрғыш кардә чәмә хәлғ! Әв есән һәмон довләте ки, шәв-руж бә но-пегәте ки, чокнә быкә, чич быкә ки, толышон бымолы зәмини димо, Толышстонијән тәһвил быдә бә тарыхи архив! Быдә һар кәси гәво гыләј аваз ныво! Быдә һички нывиты чыми-чәј сәпе, тәһғир ныкә чәмә хәлғи! Сәбр карде лозиме, чымы Билә! Де сәбри, һовсәлә һанде лозиме, сәвод сәј лозиме! Бо ымружнә ружи чәмә толышонку тәләб быә вәзифә һәлә ки ым быәнине!

            Ым чымы нәзәре, чымы Билә! Һичкијән мәҹбур кардејдәним ки, умуж быбу бәмы, “егыны чымы думо”. Роон һәммәј ожин. Һар кәс фаили-мухтаре боштә ро выжнеәдә! Интаси ымијән јодо бекарде лозим ни ки, һар кардә әмәли мығобиләдә һар гылә инсон кејнәсә ҹәвоб доәнин бејдә! Вај бә ружи ки, һәмон ружи комсә толыш сијодим быбу Хыдованди-Аләми навәдә!

 

P.S. 1. Чандә соронин Озорбојҹонәдә бә ҹәмати сәј кәжәлә пор дәжәнејдән ки, гуја “сијосәт алвере”. Жәго ни, чымы Билә! Һәлбәттә, сијосәтәдә һестин жәго чијон. Интаси, чәвон вотәј ни. Сијосәтәдә быә һар шәхс, довләт, сијоси партијә ијән ҹо субјект һәрәкәт кардејдә ки, ыштә хәлғи, довләти, групи мәнафејон һәнијән чок бә вырә быросны, јәне, һәнијән веј “ғәзәнҹ быкә” боштә. Әмма чыми мәно ым ни ки, ыштә номуси, ғырјәти, ыштә хәлғи талејән ғырбон быдә бәштә шәхси амбисијон, бәштә шәхси мәнафејон. Ки толыши озоди кој жәго гыләј сә-выжор (алвер) зынејдәбу, чәвонку вите лозиме. Быдә жәләвонон бышун бә Һәмошәруј һафтәвыжор, әјо сәвыжор быкән дештә номуси, ғырјәти, толышә хәлғи ашиш вадән...
2. Гыләјән чиј бывотым: Бәзнеш воте ки, сијосәтәдә “дуст”-“дышмен” бејдәни! Ростәдәш! Һәлбәттә бејдәни. Азән чок зынејдәм. Әве навбәнав ҹәвоб дојдәм бәшты мымкунә парси: Толыш дуст бе бәзне дечымы бә пе дышмен вотә ғыввон? Бәзне, әмма де ды-сеглә шәрти: 1) Вахтыш омеәдә ( ә вахт һәлә омәни)! 2) Толыш һежо навдәғән быә. Һич ныбо, есә чәш карде лозиме ки, бәј тәфлиг быкән ым һәмроәти; 3) Дуст не, һәмро бе бәзне, әмма ыштә мәнофејон чарчивәдә. Ыштәнән де иглә шәрти: де ваги һәмроәти быкә, әмма ләво мәнә бә зәмин...