ДЫБЭJЭТИ

Ф.Ф. Әбосзодә

ДЫБӘЈӘТИ

    “Ды” – дыје, манде “бә”, әвән ә чије ки, есә вејнә толышон бәј вотејдән “кәјбә”! Чыми сәбәбән әве ки, толыш дынјо ән ғәдимә хәлғон гыләјније, һәмән веј хәлғонсә бәнав оваштә бә ныштә жимон. Чы жимонијән иминә әломәт әве ки, ныштә хәлғи бәпе быбуше КӘ, кәјән, мәлумә мәсәләје ки,  бејдәше “БӘ”! Толышон ки, лап сыфтәку ым “бәшон” виндә “кәдә”, ә сыханән һәкк быә бәчәмә хәлғи мазги бәнә “кәјбә”...

    Мылхәс! Чымы мәғсәд нә кәј барәдә нывыште ни, нәән бәј барәдә. Мәғсәдым “дыбәјә” толышон һәхәдә нывыштеје. Вотем быдә бынывыштым, ҹәматән баһанды ки, һәлә бунәмон чич карде бәбе чәвон барәдә, чокнә мыолиҹә карде бәбе ым мәрәзи, бекарде бәбе әј кали толышон ҹоно?

    Чиче чы сыхани мәно? Зынәкәсон, мәвужи, зынејдән, мәҹбур бәбен и кәрән баһанден. Нызнәкәсонән ки, мәһол хәробә нибәманде ки, быдә баһандын, умутын гыләј тожә сыхан.

    Чок фикир быкошон, бә веј одәми јод боме. Толыши бәлкәмән һар дијәдә бејдән жыго хыјзонон ки, чәвон әғылон ја һәммәј, јаанки кали гылон лап корпәтику мандејдән дыглә кәј – пыә кәј ијән дәдә кәј мијонәдә. Пыә-моә ыштә зынәј ғәзинә тәрбијә кардејдән корпә, дәдә-нәнән һар сыханәсә вотејдән бә әғыли ки, “ғәләт кардејдән ышты пыә-моә, мәтарс, дәдә мандә ышты пештәдә”! Демијән бә пучи бешејдә әғыли мојә! Әв һәни һич вахти пәјдо карде зынејдәни ыштә рој жимонәдә. Әли ашикујән бејдә, Вәли ашикујән! Бә жәго әғыли толышон вотејдән “дыбәјә әғыл”, јәни дыглә кәј мијонәдә гәргиж мандә әғыл!

    Жәләвонә әғыли чандә гылә нырәсә ҹәһәтоныш быбујән, чымы зынәјни, чәвон ән јолә гылә әве ки, дыбәјә одәми чәш һежо мандејдә ҹо кәси сурфәдә! Чәј пыә кәј сурфәдә дынјо чанд гылә ноз-немәтән быбо, әв әвони һарде-һардејән ыштән-бәштә һежо фикир бәка ки, “мәвужи, ноз-немәти чоки манде дәдә сурфәдә”!  

    Бочи бәчымы јод омәј ым дыбәјәти? Дард бымәдәј ки, пешонә чандә са соронәдә толышон вејни мандејдән һежо бәнә бә дыбәјә әғыли! Јәне, гыләј чәшышон бејдә ыштә сурфәдә, ә гыләјни есә бој, һежо сәрутә быә бә тыркон сурфә! Чичышон кардәбу, чичышон һардәбу, чокнәшон кардәбу, чокнәшон һардәбу, мылхәс, ыштә һар коәдә пусты-лујо бешән ки, лыскәј ғәдәрән быбо, бымандын бә тыркон...

    Бә һички хото гыније, ыштәни ҹо толышонку есындыније, ыштәни бәвонсә ағылманд бә ғәләм дој фикәдә ним. Әстәғфурулла! Иглә хәлғимон, мојәмон иглә вырәо пегәтә быә, де иглә һәво нәфәсмон сә, иглә һонијонән овымон пешомә! Әве, ә хосјәтон ки, әмә виндејдәмон ҹо толышонәдә, быдә һич гылә толыш фикир ныкә ки, һәмон хосјәтон бәјку нин! Не! Бәјкујән, бәмыкујән, бә игләкујән, ҹәми толышонку һестин!

    Интаси, ымән һесте ки, толыш һесте, дәрәсејдә ки, ым чокә хосјәт ни, хысусән бә мерди дамә хосјәт ни, әве рә-ди дәмандејдә ым дыбәјәти мәрәзи бо ыштә ҹоно бекарде. Дард бымәдәј ки, жәго толышон лап камин. Вејнә толышон дыбәјән ки, дыбәјә! Чич быкон, чуне бышон, коврәдә быныштон, чич быдо-чич быстәнон, һежо чәшышон һамсијә бәјсән! Гыләј ко гәтеәдә һежо ебәдјәсен бә һамсијә ки, әв чич бәвоте? Бердәм бәчәј хош нибоме! Һамсијә чич бәвоте?

   Жәгомон карде дәвардә әсри 80-нә сорон охојәдә. Һәммәјсә бәнав рост бимон, озоди бојдәғмон ошанде ыштә сәјсә, ғандымонеән һукмәт. Чәјо чич бе? Фикымон манде һамсијәсә. Вотемон иглә хәлғимон, Вәтәнымон ије, динымон ије, мәзһәбымон ије. Вадымоне ыштә озоди бојдәғымон Бокујәдә шодомоне чәвон жипо, вотымоне пегәтән әј ыштән рост быкән, бызнән чиче ОЗОДИ! Әвонән пегәтышоне бојдәғ, ыштә дыләдә песырәјн бәмә, шин бә нав, һукмәтышон сәј бә даст, гыләјән ләғышон пекујәј бә толышон ки, шымәлығ ни һукмәт, шымә чичонәшон ијо әмә мандә вырәдә!

    Чәјо чич бе? Ижән фырсәт егыније бә толышон даст ки, бысохтын ыштә довләти, гыләј руж быбәмын боштә! Ижән дыбәјәти омәј манде бәнә сијо чыхо чәмә вәдә, епушнише чәмә чәшон. Вотемон, әзынимон выло карде “ыштә Вәтәни”!?

    Чәјо омәј 1993-нә сор! Сипириш-сијориш, сијосә-сипијәсә һәммәј дәшин бә вәлвәлә ки, бәс әмони руже, выло мәкән Озорбојҹони, ҹо мәбәмон Озорбојҹонику, тикәвонәј мухтаријәт быстәномон, бәчәмә пыән вәсе!

    Дошоне? Ај дошоне һа! Кије бәмә мухтаријәт доәкәс? Мухтаријәти һички дојдәни, әј сәјдән! Сәмонәнбе! Гирәм әнҹәх ыштә хәлғи фикирымон кардәбәј, гирәм боштә хәлғи ружи бәмәбәјмон, есә һукмәтмонән һестбе, довләтмонән! Шимон кәшәмоне хәлхи фикир, боәј руж бәмәјмон. Нәтиҹәшән әв бе ки, сәшоне чәмә дасто чәмә һесты-быәјон, чандә гылә мердә толышонән әсир бин зиндононәдә, пыхәјн! Демијән сә ныбе! Чәјоән дәмандин гылә-гылә бо толышон ғыр карде. Гыләјнишон гәте, сәдомон беныкарде. Тумәбыршон карде чәј хыјзон! Әмма ымән дәрс ныбе боәмә...

    Есә зәмон дәгиш быә. Дынјо һар кычәдә хәлғон рост быән сәпо. Һәммәј бә даст-почән ки, гыләј руж быбәмын боштә. Озоди во шутурым омејдә бә Толыши тәрәф. Бә сијосәти һич аидијотышон ныбә одәмонән есә ыми дәрәсејдән. Дәрәсејдән ки, иншалла, лап кам мандә...

    Азән һежо ыми вотејдәм. Вотејдәм ки, ај чымы хосә билон, вәсе дыбәјә бишон, һежо чәшон сәрутәј бә һамсијә бәј, чәшбәро, фикбәпешо, дылбәшыкыр мандишон ки, бунәмон һамсијә чич вотејдә, чич кардејдә, чуне шејдә ки, әмәнән егынәмон чәј думо, ғавәр бәмәнән гыләј чиј рәсәј! Чанә чәвон думо бывитомон, һежо сијоруж бәбемон – ыми ыштә јодәдә чок-чоки огәтән! И кәрә гырдә быкән ыштә ағыли бәштә сә, һартәрәфә но-пегәт быкән, фикир быкән ки, толышон ыштән бәмәнинин боштә ружи, ыштән бешәнинин бә озоди! Тади мәгәтән бо һамсијә думо вите! Сәбр быкошон, әв ыштән боме дәбәгыне бәшмә по, ловә бәка бәшмә! Бәнә дыбәјә әғыли мәбән, һа чымы хосә быјон!