ТОЛЫШ БЭКЕ - “ОГЛЫ” БЭКЕ, ТОЛЫШ БЭКЕ - “КЫЗЫ” БЭКЕ?

Мызокирә

Ф.Ф. Әбосзодә

ТОЛЫШ БӘКЕ - “ОГЛЫ” БӘКЕ, ТОЛЫШ БӘКЕ - “КЫЗЫ” БӘКЕ?

   ... Дардонымон вејин. Быми шәк-шубһә ни. Һәмә толышон чок зынејдән ки, чы дардон вејни пәјдо кардәшоне әмә охонә са сорәдә. Јәне чә вахтику ки, гырдә бин че дынјо дәҹҹолон бә иврә, сохтышоне гыләј һәромзодә довләт, номшонән ној бәј Озорбојҹон! Нә сәло жәкәс ныбе, нә тәклиф кардәкәс, нәән дәвәтномәшон нывғанде, һич хәбән ныстәшоне, пепуштышоне чандә гылә хәлғ бә гыләј канә пәлоси, елон кардышоне әвон һәммәј Озорбојҹони шәһрванд (вәтәндош). Ружон ружони толышон әштин ыштә һытә вырәо, зынәшоне ки, ни һәни чари империјә, әвон һәммәј жијәнинин тожә гыләј довләти тәркибәдә, һәмән ҹо гылә ачинә хәлғи зылми жијәдә. Жыгонә, сорон омәјн дәвардин, 1920-нә сори гыләј Озорбојҹон васил бе бә ҹәһәнным, ҹо гыләјни гәтыше чәј вырә. Чәјән умр, шык быбу бә Хыдо ки, веј дәныкәшәј, әвән мәһв бе беше арәо. 1991-нә сори мәлум бе ки, толышон есә ҹо гыләј һәромзодә довләти – Республикә Озорбојҹони шәһрвандин! Һәмон ружикујән толышон гәдә-гәдә, һосә-һосә рост кардышоне ыштә сә, дәмандин боштә гыләј руж бәме. Бино бе толышон озоди ҹанг!  

   Интаси, ијо чәмә мәғсәд чә мыборизә барәдә гәп жәј ни. Мәғсәд ҹо чије...

   Бә пе чымы вотә са сори дыләдә веј ләкон гынин бәчәмә толышон. Бә гыләј руж ношоне, жыго ајбәжор кардышоне әмә ки, есә чәвонку перәхе ыштән гыләј јолә проблем быә! Кали ләкон һестин ки, әвони моле ыштән гыләј јолә проблеме, калијонән һестин ки, вејнә толышон ыштән даст кәше пијејдәшонни чәвонку, јаанки һич бәчәвон јодән омејдәни ки, перәхе лозиме, ыштәни тәмиз, пок карде лозиме чәвонку!

   ... Бы ружонәдә гырдә быәбимон дештә толышә билон гыләј вырәдә. Сыхани окырнише сыхан, чыјо-чәјо вотымоне, омәјмон мандимон гыләј мәсәлә сәпе. Мәҹлисәдә быәкәсон гыләјни бы незони Русијә гыләј шәһрәдә дәвардә сәчынонәдә бә нав доәшбе ыштә номижә бә бәләдијә мәҹлис. Һәммәјән бә чәшбимон ки, Хыдованди, де хәј-сәломәти “дәбәварде”. Чумчыко хәбәдобимон ки, чокә һурмәтыш ғәзәнҹ кардә ыштә ко кардә, жимон кардә мәнтәғәдә. Әмма дәныварде! Парсәјмон: -Зә, чич бе бәс? Бочи дәнывардиш?

  -Воте, сыфтә аз ыштәнән чок-чоки сәрәсејдәныбим ки, бочи бәпе жыго бәби? Сәчынон бәпештә Русијә һар вырәдә бино быә митингон, нымојишон һәмуш ки бин, бәвәдә дәмандим бо сәбәби ошко карде. Чәмә мәнтәғәдә жијә пијәженон дошоне бәмы ән сәһејә мәлумот. Әвон вотышоне ки, әмә һәммәј чок зынејдәмон тыни, јолә һурмәтымон һесте бәты. Әмма сәчынәдә бәты пожәнәти кардә иглә ишкил һестбе ки, әвән ангылбе дешты ном-фәмилијә! Сәчын кардәкәсон һандејдәбин сијоһи, бәшты ном-фәмилијә рәсеәдә, дасти жәјдәбин бә дасти, “әһһује!” вотејдәбин, һәфтоғи бардејдәбин. Нез бимон бә чандә одәми, парсәјмон чәвонку ки, чич быә, чы шәхси чичику норозишон? Һәммәј бә и гәв вотышоне ки, бы шәхси пожәнәти кардә иглә чиј һесте, әвән чәј фәмилијәдә быә “оглы” сыхане!

   Ғурбинә һандәкәс! Есә боты мәлум бе ки, кон ләкәку сыхан кардејдәм боты?

   Чандә соронин әмә бә ҹангимон ки, һәм Озорбојҹонәдә, һәмән чәјку кәноәдә быә мәмләкәтонәдә жимон кардә толышон әһоли бә сијоһи гәтеәдә ыштә милләти номи “толыш” бынывыштын. Чы кој чанә чәтин бе зыне-зыне, ымијән бә гиј быгәтәмон ки, хәјли бә нав шәмон бы саһәдә. Ымијән чок зынејдәмон ки, әһоли бә сијоһи гәте јолә сијоси мәсәлон гыләјније. Әве бы мәсәләдә бә нав ше, “чы ләкәку перәхе” һәлә веј мыборизә тәләб кардејдә. Ғәрәјз ыми, ымән һесте ки, ијо һарчи чәмә ыштәнику вәбастә ни. Чанә толышон ыштә миллијәти ыштә пијә шикиләдә бынывыштонән, охојәдә сијоһијонәдә  ҹо рәғәм “пәјдо бе зынејдән”...

   Есә бој, ым фәмилијә мәсәлә, бә иглә дијә кардеәдә, жәгоән чәтинә ко нихо! Озорбојҹони тыркон чандә вахте лап парламенти сәвијјәдә ғанунышон ғәбул кардә ки, чәвон фәмилијә сә быәнине де пешсыхан “-лы, -ли”. Бәвон мандәбәј, веј вахтбе есә ҹәматышон һәммәј мәҹбур кардәбе ки, дәгиш быкән “-ов”, “-јеви” бә “-лы, -ли”. Чич быкән ки, ым фәмилијә “Әлијев” гыләј колә амбу быә мандә чәвон хыртәдә, тарсику нә ебарде зынејдән әј, нәәнки ту карде зынејдәнин! Әве чандә вахте сә арыштејдән, пуст-лу бејдән ки, чокнә быкән? Бәјжијон тәһәри карде бәбе, бәс мардон чокнә быбун? “Ә икәсә” чокнә рост быкән ғәбо ки, гыләј ғол быкәшы чы мәсәлә жијо, демијән ро окә бо мандәјон!..

   Деми чәмә комон ни. бәболышон бәштә ыштә гиј! Бәс бәчәмә толышон чич быә? Һәлә Озорбојҹонәдә жијә толышон бымандын бә и тәрәф! Бәс бы Русијәдә жијә толышон чуне дијә кардејдән? Ыштән чы довләти шәһрвандин, чәвон әғылонән жәго! Ијоән јәни чәтини һесте ки, бы мәсәләдә? Бочи ыштән бастејдән ыштә роон, ыштә балон роонән? Ыми һар кәс зынәнине ки, “оглы” һежо гыләј ләкә бәбе бо һар гылә толыши, әв һежо бәкәше чәј әзоби!

   Әве, чәмә мәслоһат ыме ки, чанә ди ни, Русијә шәһрванд быә һар гылә толыш оварды бә һукмәти органон, дәгиш быкә ыштә паспорти. Ымијән бывотым ки, ғанун һич гылә ишкил нојдәни шымә вәдә. Росте, кали сәдожнеш һесте чы кој. Јәни ше-омә карде, сәнәдон гырдә корде лозиме. Әнҹәх бә кәшә зәһмәти, сәрф кардә вахти бәгыне ын ко!

   Сеглә варианти мәслоһат зынејдәмон бо толышон:

1) Толыши фәмилијә (-зодә, -и) пегәте бәзнешон;

2) Уруси ғәзинә (-ович, -овна) нывыште бәзнешон;

3) Ыштә ном-фәмилијә чокнә һесте огәте бәзнешон, әмма бе “оглы” сыхани; мәсәлән: Һәсәнов Әһмәд Әбдули. Вәссәлом!

   Ижән вотејдәм, чанә рә перохношон ыштәни, ыштә балон чы ләкәку, анә рә бәвиндешон чыми хәј! Хыдо хәј быдә бәшмә, ғурбинә толышон!

P.S. Ымон чымы зынәјонин, азән нывыштыме. Һич шәкым ни ки, ҹо толышонән бәзнешоне бе ыштә фикир, рај. Әве, һар кәс бынывышты ыштә фикири. Мызокирә быкәмон, мәслоһат быкәмон, но-пегәт быкәмон, быдә һандәкәсон һар гыләјни ҹәвоб пәјдо карде бызны боштә парсон...