ТОЛЫШИ ОЗОДИ ЭДЭБИJОТ:БОШТЭ МОЭ СЭДО НЭВЭ ШАИР – БЭХТИJАР РУШИН _ I

   
     Иззәтов Бәхтиjар Мирзәкиши зоә (Бәхтиjар Рушин) моәку быә 1956-нә сори августә манги 2-дә рәjон Масали ди Мышкәмиjәдә. Сә кардәше – 1973-нә сори Һышкәдә миjонә мәктәб, 1978-нә сори БДУ физикә факултә. Мыддәти быә  Һышкәдә миjонә мәктәби физикә миәллим. 1985-нә сорику жимон кардеjдә шәһр Бокуjәдә. Сыфтә ко кардәше Космикә Тәдғығатон Институтәдә, пешо Озорбоjҹони ЕА Физикә институти аспирант быә. 1995-нә сорику физикә- риjозиjотә елмон номизәде. Есән дасткоjе де нимәдәәвонон физикә. 30-сә бә пе елмиjә әсәроныш, елмиjә сәкыштоныш чап кардә быән хариҹиjә мәтбуотәдә.
     Чәj умри һар вахти деәj һәмро быә бәдииjә офәjевонәти, шер нывыште, мане быәнин бәj бы саһәдә ғәләм око доjәдә  шогирдәти, тәләбәти, миәллимәти, аспирантәти, алимәти.
     “Елм тәфәккури мәһсуле, әмма шер синтез кардеjдә фикфами. “Физикә иjән лирикә”... һар дыjнән дәвардеjдән инсони дыло... Бә һар дыjнәни лозиме илһам, тәб...”                                 (Н.И. Лабочевски. 3)  
     “Фитриjә мәсәләj шер нывыште, шаирәти.  Шаирон мыһтоҹин бә Хыдо доjемони. Хыдоән бә һар кәси бахшеjдәни истедоди. Аз  зумандә шаир һисоб кардеjдәним ыштәни. Әмма нынывыштеjән зынеjдәним. Де һәвәси нывыштеjдәм мәхсусән әһандон, дустон, һәмрон бәчымы шерон мәмнунәти, розиjәти нишо доjәдә...”     (3)    
     Бәхтиjари миjонә мәктәбәдә һандеәдә ғәзәли жанроәдә бә ғәләм  сәше ыштә иминә шерон. Вығандәше бә Масали ружномә “Чағырыш”и редаксиjә, әвонән де чокә раj чап кардәшоне чәj шерон. Сыфтә нывыштәше бә тырки, пешо  бә толыши. Че поезиjә һар жанрәдә шерон һестин чәj бәдииjә ирсәдә. Жыго тәсниф карде бәбе чәj бәдииjә нывыштәjон бә мәзмуни горәнә:
I  - Ашығонә-лирикә шерон;
II - Вәтәни, тәбиәти тәсвир-тәрәннум кардә шерон;
III- Сатирикә-тәнғыдиjә шерон;
IV- Фәлсәфиjә шерон;
V - Әғылә шерон
                      ***
 

     Бәхтиjари веjнә шерон вәсф кардеjдән ешғи-меһиббәти. Әj ғәләм жәше классикә шери ғәзәл, мурәббе, мухәммәс, мусәддәс иjән ҹо жанронәдә. Әмма ғәзәлә жанри хысусиjә вырә һестыше чәj ашығонә-лирикә шеронәдә. Классикон тәсири ошко винде беjдә чәj ғәзәлонәдә. Умумән классикә шаирон даст-хәтт бетәсир мандәни бә Б. Рушини офәjевонәти. Әв ыштән бә гиj гәтеjдә ки, веj муталиә кардеjдә че Низами, Нәсими, Фузули, Фирдовси, Сәди, Һафизи, С. Вурғуни иjән ҹо шаирон әсәрон.      

Дыләдәм гардә иjән ноумид ешғи һәво,
Сәбәб гыләj толышә кинәj, ыштән бебәфо!

Фәсли-баһаре ысә, һандән ҹәми былбылон,
Әмма чымы боғчәдә кардәни былбыл нәво.

Ыштән вотедә бәмы, зындәм бочи нохәшиш,
Пунһон кардә, вотдәни әв чымы дарди дәво.

Валлаһ, бы әзобондә әғjари гынош веjе,
Әмма ыштә кәшәjон бәjән зындәним рәво.

Речыш доә гыләj хош дәмәдә бә Толыши,
Илаһи jолә бахшәj чәмә чимәнон сәфо.

Бәшем бәштә мәһол, орзум һесте, бы незони –
Пунә, марзә бу бәкам, әвонин ғәлби шәфо.

Бәхтиjар, ыштә ружи де чокә дустон дәвон,
Ын дынjо дәвон шине, быкәшош чанә ҹәфо!                 (3)

     Шаири лирикә шерон дыләдә бә инә меһиббәти һәср кардә быә гылон соф кәбоб кардеjдән әһандон дыли. “Сәдо быдә бәчмы сәдо, шинә мо” (2003), “Де моәм руфи соһбәт”, “Гиjозә” (2006) иjән ҹо шерон мәлһәмин де инә меһиббәти вәшә дылонро:

Огардәбе хәjли одәм тыбәсә,
Әвон һәлә бәчәмә соj нырәсә
Аз дубарә витим ышты ғәбисә,
Сәдом карде: һовә, додо, инә, мо!
Сәдо быдә бәчмы сәдо, шинә мо!                     (1, 47)

“… Тәзjығ һестыме чәшонәдә, корығ доjдә бәмы. Аз ын шери һандеәдә әнә чәшә арс ру кардеjдәм ки, гырд роһат беjдәм. Бәхтиjари бы шерәдә боштә инә жә кырди аиде бә ҹәми вәфот кардә ҹәфокәшә моон һәммәj!..” (Талыби Шаһан. 2)

     Озорбоjҹони, Толышстони вәjштә тәбиәти тәсвир-тәрәннум веj зуманде Бәхтиjари поезиjәдә. “Әвәсор оме” (2003), “Омә фәсли-зымыстон” (2005), “Фәсли-баһар  чы ғәшәнге” (2006) иjән ҹо шерон һар бәндәдә инә тәбиәти хосә мәнзәрон әв кәшеjдә бәнә рәссами, жәгоән едаштеjдә бә әһандон:

Кулон бындә вәнәшә,
Jамән бә тәшвиш дәшә.
Лалә бә ди дәгынjә,
Ғавәр бәты пегынjә?
Бәс кыве дизәбыни?
Хамбу беәj әбыни.
Бандон кәмон вәжәлә,
Быши бычын и вәлә.
Бә ҹон омән аләфон,
Пунә, марзә, нәнофон.
Вотдән тожә сор омә,
Хосә әвәсор омә.                                 (4)
 
     Шери жыго – шинә ләвзәдә, соjә зывонәдә, бежәнон-бемәjон де дырыстә ном-нышони тәсвир кардә – бандә синәпорон, вишә дылон, дәбынон, һаjмә димон гәмбәгәм нәвә шаир теғ бекардеjдә һандәкәсон дыло!

Кули бындә емужә,
Бә чых-чыхе сиокижә.
Пыррә кардә солкафте,
Һәвуши вите вахте.
Тифангчи сә дәпушә,
Кәвәлә бә һард бешә.
Шор бо дони нәведә,
Бә кижәдом дәбедә.
Даст кәшдәнин кумәjжон,
Кәхыванд доjдә дымжон.
Гардедән гырдо лони,
Һардедән кагон дони.
Дыjо дим бочи сиоjе?
Әв гәропе, әв чеjе!
Дәвардән мывә дастон,
Омә фәсли-зымыстон!                             (1, 28)   

“Рушине, ошкоjе бәнә чәj тәхәллуси Бәхтиjари шерон гаjә, чәвон леjтмотив, чәмә хосә мәкони сыә вылон, сәфоjнә чимәнон, кафтекәшә һониjон, мивә-ләлгылә боғон, шартукә мәзон, мылхәс, чәмә Инә Вәтәни һар сығи, доj, кул-кымоти, һәтто, әвотим, соjә гыләj һындылә быри, сиjо әлели, тәвәнә гәзәнә вәсф иjән тәрәннум карде – ымонин Бәхтиjари шерон мәғз-молjәт, чәвон покә мәно:

 Авәгурә ижән әjо чәкедә,
Осмони дим ризә-ризә тәкедә,
Во-вошику ку-кәфшәнон покедә,
Бәрәкәтыш вардә ижән сио авә,
Хосә мәһол, оме нызнәjм бәшты вә.

Веj умдәвомон ки, чәмә ғурбинә һандәкәсон Бәхтиjари шери ғәбул кардеjдән бәнә моә һәлолә шыти, бәнә пыә ростә һыкми, бәнә сипириши хәjринә мәслоһати…”    (Рабил Абидин.2)  

     Бәхтиjар Рушини вәтәнпиjәти-покәвонәтику хәбә доjдә һәмән чәj С. Вурғуни “Озорбоjҹон” шери бәштә инә зывон тәрҹумә карде:

Бынәв ын куj, ын арони,
Га Осторо, га Ланкони.
Че Африкә, Һындистони
Кижон бәмә меһмон омән,
Зылми дастәдә перәхән!

Ланконәдә чанд ҹур вылон,
Бәнә чәмә jурди кинон.
Мыни бә чаj быкә меһмон,
Че кәj вәjу, хосә моjнә,
Хәлғ бә һарчи мыннәт нынә.                     (2)

     Һар милләти де кали әломотон зынеjдән дынjо дымәдә: баризә адәт-әнәнон, мәишәтә дасткоәти, миллиjә характери, дечәj һарды-һәши, тало, виндемонон, әхлоғиjә мәзиjәтон, мәнәвиjә кеjфиjәтон и.ҹ.ч.  Б. Иззәтов де ҹидди-ҹәһди һартәрәфә едаштеjдә бә дынjо ыштә хәлғи: һәм дечәj мысбәтә сыфәтон (покәвонәти, jурди ангыләти, Хыдопәрәстәти, хыjзондорәти, дустәтиәдә-һәмроәтиjәдә содығәти), һәмән дечәj мәнфиjә әломәтон (елми-сәнәти умутеjәдә кыволәти, әвомәти, соjәдыләти…).
     “Һәм бәнә педагог-миәллими, һәм бәнә алим-веjәзыни, һәм бәнә шаири-сәнәтко, һәм бәнә сипириши-навәжәни Б. Рушини веj пиjеjдәше ки, толышә хәлғ меһиббәтин быбу бә елми-маарифи, елми-маарифи отәш быбу чәмә һар толышә һырдәни дыләдә…”                           (3)
     “Тымон” (1993), “Ыме толыши һарде” (1994), “Хосә мәһол, оме нызнәjм бәшты вә” (2003) шеронәдә әв “дырыст тәсвир кардеjдә толыши ружгори, коj-пешә, машдириги, һардемони…”         (2)
     Кижә ләвәнги, визә ләвәнгиjә моj, дизә моj, сесәкә руjән де шони, мәжуjә ғәjлә де кумәjжә, һындәмоә боә де мости, товәдә обыштә сипсол/сиjосол… Суjә кулмә де зымыстони, шәлемә ов де ғәзәни, тожә си де дуjнәаши, тыршинә аш, шытинә аш, гуждә хорәк де сыркә сиj, бодымҹон, суjә сер, кавуjә-шинә сыркә де рыби, мывә пыло, че пыло, лагә пыло де мости/де суjә, раҹиjә моj де куjә пыло… Конҹо ошно бе бәзнемон демон һәммәj? Бәхтиjар Рушини шеронәдә!

ОКО ДОӘ БЫӘ ӘДӘБИJОТ
1. Бәхтиjар Рушин. Выжниjәбыә әсәрон. Боку. 2007.
2. Шәвнышт. № 10//2006.
3. Толыши сәдо. № 107//2006; № 108//2007.
4. Толыш. № 10//2003.