ТОЛЫШИ ОЗОДИ ЭДЭБИJОТ: ИНЭ ЗЫВОНИ АШЫГ – ДжАБИР НАСИР

(4) Инә зывони ашығ – Ҹабир Нәсири һестыше веj чокә шерон зоә-кинә jәндыпиjәти, ашығ-мәшуғә мыносибәтон барәдә. “Сығ дыле” чәвон гыләjниjе. Зоә һа чәш-бәв пеғандеjдә, бәj “һа” вотеjдәни “зәрә шәjә танә, гитә холә димә” кинә. Һәләм бәj танән жәjдә ки, “ышты һынә әрәсни чымы пәвәнди быби”. “Бә һич лоло ныһытә”, “ыштәни бә пе, һәмро бә жи гәтә, сиjо чәш-бәвә” кинә дастәдә гиринҹ мандә зоә jәғын кардеjдә ки, “дештә де нози охоj әj бәкыште” ым кинә:
         
Вотем: Кинә, чы кон боғи вылиш ты?
Ҹоһилә зоон чәр кардә ҹон, дылиш ты.
Ышты боло чы ғәшәнге, речине,
Бәмы лоjиғ, чымы бәхти молиш ты.

Воте: Һа зоә, мыни бәсә дәши ты,
Боj дештә роj дуз дәвард ты, быши ты.
Соjбым һесте: шымшоболо, хачине,
Гырдә быкә чымыку чәш-гуши ты.              ( V. с. 164)

Че ариjон-толышон хәлғиjә һынәсәнәти вәрдыше дует воте, де хори һанде, сәбәсә (сәдо бә сәдо) доj, бәjәнды маһне пеғанде, деjәнды куплет вотеәдә бәһсәбәһс карде…. Соло ифо нәчәндоне… Ҹабирән хәлғә шаире, ыштә офәjевонәтиjәдә бы ҹәһәтон фик быдәj, маһире хәлғи дуетә-хорә ифон бә ғәләм сәjәдә.   


“Вотем-вотыше” ғәбиләдә чәj һестыше чанәндә шерон. Пенә ды куплето винде беjдә ки, I бәндәдә ыштәни былбыл, кинә выл һисоб кардә зоә тариф кардеjдә чәш дамә кинә речинәти, ғәшәнгәти, барзәболоәти, әj лоjиғ зынеjдә бәштә ешғи, бахшә зынеjдә бәштә бәхти. II бәндәдә кинә вотеjдә бә зоә ки, һестыше шымшоәболо, хачинә димә хыванд, әв гырдә кардәнине чәjку ыштә чәши, рост дәвардәнине дештә роj.
Шәк ни ки, тожә ни ын мывзу. Бә jод омеjдә Ашығ Әләсғәри мәшһурә пеһандәj:

Чошамбә ружәдә, сәрчашмә паjло
Бә гыләj хаными чәшым пегыне.
Мижон ти-кәмонбин, бәвон – кәмонә,
Сырjәдә ҹоным бә озо дәгыне…

Вотем: Әләсғәрим, аз елмон әһлим,
Кинә, ты дардбыкәш, аз jарәдылим.
Воте: Бә пәвәндим, ҹо кәси молим,
Кәш-порым осиjе, тоном егыне                     ( I )
(Пеjәгордын: А. Баjрами)

Дығғәт быкән: Мывзу, сужет, финал, фабулә иjе, әмма охонә сәкыштә, зоә-кинә әхлоғ, һәтто жанр, шери формә соjәj. Һар ҹәһәто бәjәнды мандеjдән Әләсғәри ашығә образ де Ҹабири пиjә зоә. Зоә виндеjдә ки, һониjә сәдә гыләj ханымә кинә мәjдон һандеjдә дештә речинәти. Чәшонышон пехәвеjдән бә иjәнды, һәjф ки, гәп жәj әзынин че одәмон дыләдә. Зоә де ишорә вотеjдә ки, кинә веj речине, чәшыш дамә бәj… Ханымә кинән де һым-ҹыми ҹәвоб доjдә бәj… Әләсғәри мәшугә образ заһир кардеjдә иjо ыштә әхлоғи: “тынән чокә зоәш, чок әби чәмә ошноәти, бәjәнды рәсе; чы фоjдә ки, һестыме пәвәнди - һәватәшоне мы бәнә ҹонәвә, чымы раj хәбә ныстәнә”. Зоә сәрәсеjдә әj, пәрт беjдә, әзоб кәшеjдә ки, де зуj доәшоне кинә бә ҹо кәси, чымыку кардәшоне. Чич карде бәбе ҹәмjәти ғанунон вәдә? Узр пегәтеjдә кинәку, диjәро беjдә чәjо…
Әнҹәх гырд ҹо әхлоғи хыванде, ҹо тәрбиjә соjбе, ҹо мәнәвиjоти әновыне Ҹабири мәшугә образ (ғавәрән сәрост ни бәj “мәшуг”  воте); тәмизе, поке димәдә, рәсмиjәтәдә, ҹәмjәти чәшәдә, одәмон палиjо не, дыләтонәдән, фикфамәдән, дештә һәммәj һесте-ниjәти. Ҹабири ғәһрәмонә кинә тариф кардеjдә ыштә пәвәнди: “Шымшоәболо, хачинә димә” пәвәнди быә вырәдә киjе бәмы ым чәш пеғандә зоә? Һич винде пиjеjдәмни әв!.. Һандәкәсон һеjран мандеjдән бә толышә кинә ғырjәти, бәчәj покәти, тәмизәти, софә әхлоғи…

(5) Ҹывонон, ҹоһилон, нуперәсон һестышоне ыштә хосә образ Ҹабирә ләлә шеронәдә. Әвон бә пыә-моә  ғәjди бымандин, Вәтәни-jурди ғырjәткәшин, хәjәдә-теләдә даст-почәjнин, коәдә-коjәнәдә зырәкин-зумандин, хосjәтәдә әсылмандин-ағылмандин, садығә һәмро, меһринә һәмкорин…
“Додо” шерәдә  ошно беjдәмон де гыләj сәрбози; вахт-вәдә рәсә, сәрбоз шәнине ҹывон, Вәтәни ғарзи  доәнине… Хыдоһофизә мәғомәдә сәрбозә ҹывон дарды-дыл кардеjдә дештә Додо, ерынгынеjдә бәj ки, мәвотбән һестыше пиjәкәс. Әнҹәх детобә есә окардәшни ыштә дыл бо кинә. Додоку хаһиш кардеjдә ки, быросны бә кинә ыштә балә сыри:

Бывотиш ки, ашығим бәj,
Сәбыр быкә, чәшкә гәдәj.
Дышмени ҹон кәjнәм ки сәj,
Обәгардем инән, Додо!                         ( V. с. 164)

Се-чо мәғомәдә бә ҹуш омеjдә Ҹабири сәнәткоәти, шаирәти мәһорәт: шин-шини тәсвир кардеjдә, бәнә муjәхоли һырд-һырди омунеjдә инсони хошә һоли, jа бәдә вәзjәти, хошә ружи, jа чәтинә мәғоми, бахтәвәрә речи, jа дылдожниjә дарды-дыли, бы дәғиғонәдә ниjониjә «пыч-пычи»!.. 
Ҹабир де “Додо” шери воте пиjеjдәше ки, пешнә ҹәбһәдәj сәрбоз шә ҹывонон руф, фикфам, женон-кинон пиjемонәдәj чәвон хәш манде-ғалиб оме! Jолә, барзә меһиббәтәдәj чәвон уму! Ҹабири  “Додо” шер вәзминә тоһфәj че дынjо әдәбиjоти, чәj һынәсәнәти баризә мывзу быә һәзо-һәзо жәләвонә әсәрон дыләдә .

(6) Бә ғырjәтмандә шаир Ҹабир Нәсири веj бевәҹ тәсир кардеjдә де Авропә интеграсиjә беjку, женәвә ҹывонон ыштә хыjзони бә Русиjә иjән ҹо мәмләкәтон бардеjку, “мыстәғиләти” бәпештә Вәтәнәдә милләтәвонәти по гәтә ружику иjән ҹо сәбәбонку чәмә зывони гәдә-гәдә дасто ше, ассимилjасиjә бе:

Аз толышим, Толышдә
Моjәм бәмәл омәбе.
Чымы кинә бә шу ше –
Чоко бе ки, “мамә” бе?                    (“Нәнә зывон”, V.  с. 163)

(7) Ҹабири шеронәдә тәсдығ иjән тәсбит беjдән толышә хәлғи адәт-әнәнон, әхлоғиjә сәрвәтон, инсонә рәфторон, меһринә мыносибәтон. “Тике нун” шерәдә тәрәннум кардә беjдә нун-немыки азиз гәте, бә нун-немыки һурмәт карде идеjә. Боләти, ноз-немәтон ләжәнәти символе, Хыдо рәһми воситәj нуни чәшонсә огәте. Толышә балә нунә тикә жипо бывиндо пебәгәте, се кәрә мач бәка, бәно ыштә чәшон сәпе. Ҹабирә ләлә бә нуни итонә диjә кардәкәсон дәроснеjдә ки, jодо бемәкән вәшjәнә ружон, “нәфо вырығ, чоштә торә”:

Нә поло бе, нә нун-фәти,
Ысәт боле, бәс нодонон
Бочи ғандән чы һурмәти?!..
Нороһатим и руж инән
Обәкыриjе локәдә нун…                ( V. с. 165)

(8) Ҹабири шеронәдә де ғысдоәғти бә арә омеjдән хыjзон-мәишәт, кәдорәти, незә одәмон деjәнды меһринә мыносибәтон. “Вәjу” шерәдә әв бәһс кардеjдә мәишәтә гулгулон-проблемонку: бә ғәләм сәjдә хыjзони, незә авлодон - вәjу де һәсы, де иjәнды рәфторон. Шер бә вәjу хитоби шикиләдәj, әв нывыштә быә нәсиһәт, мәслоһат, хәбәдоәти аһәнгәдә. Че нәнә әзәлиjә орзуjе һәсы бе. Ком вәjу бешәбо бәчәj ғысмәт, вәjу чангәj выли тисбирәдәj бо нәнә (һәсы). Вәjу ыштә сәjку еһаштәнине һәмонә чангә выли, чок огәтәнине че һивон һәво, меһрибон быәнине де иjон… Вәjу чы кәj рушнәj, һәсы-һәсуjә дарди дәвоj. Шуjә кәдә ныбеәдә вәjу чы кә-бәj, со-бәj посибоне… Һар сәфә тикрор беjдә бәнди охонә мисро. Деми әв пелорзынеjдә, хыjәку огордынеjдә, бәштә вардеjдә  шери дәвоми чәш кардә әһандон:

Тыниш чы кәj рушнә һәво,
Пи быәкәсон дарди дәво.
Бә jолон дим мәманд, мәво;
Чәшы быбу соjсә, вәjу.                    ( II, III)

(9) Фәлсәфиjә-дидактикә, нәсиһәтинә шеронәдә Ҹабир бә чәш чиjеjдә jолә амохтә, гешә фик кардә, дынjо но-пегәти кардә, сипиjәсә-сипиришә образәдә. “Сырд” шерәдә шаир бә жыго гыләj сәкыштә омеjдә ки, бә жимони, зәмин-осмони, бә Аләми зинәт доә инсонон бә иjәнды дәбастә быән де ғәмә-шоjә сырдон: веj jолә шон-шәрәфе и кәси шо  карде, де ғырjәти жиjе, дылисыхт ко карде, инсофә-имонә әмәлон. Шаири әдәбиjә ғәһрәмон ыштән чы роj хыванде. Бәнә Һәзи Әсланови зуманд-зырәке, әслыш нундоj-әсылзодәj. Бы ростә роонәдә “нимәләвон, ожәгәвон, шатә пелангон” … мане беjдән, потәләғы-лынгәпошнә доjдән бәj. Охонә бәндәдә шаир че инсонон-ҹәмjәти ниҹоти виндеjдә бә иjәнды пештыпур беjәдә:

Лынги житон зәмин фырсе,
Чымы кәши быгәт, боә.
Рост быбәмон гитә рушнә,
Бы сырдәдә, дәдәм зоә.                    (V. с.160)  

    Ҹабирә ләлә офәjевонәти мығоjисә карде бәбе де дыjо: чәj нығыләти, гешәти һәхәдә воте сә әбыни де 3-4 кәлимә, әj 2-3 ҹәһәто тәдғығ карде. Веjин Ҹабири жимони бәдә гулгулон, ҹәмjәти jавә адәт-вәрдышон, деврани нырәсә ҹәһәтон, шәрбәшәрәнон ифшо кардә шерон…  “Һәвуш”, “Поз омедә”, “Рост даст”, “Һәши”, “Перәс, балә” и.ҹ. шерон нывыштә шаир Ҹабир Нәсир и рестәдә мандеjдә де әғылә әдәбиjоти номинә нымоjәндон – М.Ә. Сабири, А. Шаиги, З. Әһмәдзодә, Т. Илһоми и.ҹ.к.
Ҹабирә ләлә офәjевонәти отырниjе, тәдғығ карде бә чәше ыштә мыәллифон…

ОКО ДОӘ БЫӘ ӘДӘБИJОТ
1. Ашыг Әләсҝәр. Әсәрләри. I ҹилд. Бакы. 1978.
2. Баjрами А. Гәнҹинәти әндозә. Боку. 2007. С. 138-155.
3. Ланкон. № 82 (31.08.1991).
3. Толыши сәдо. № 11 (08.09. 1992).
4. Ҹабир Нәсир. Jаздым ки, изим гала. Бакы. 2006.