ТОЛЫШИ ОЗОДИ ЭДЭБИJОТ: Шаир-гэзэлхан Миртэги Хилгэт

     1972-нә сори Ланкони ди Шәғоләсеәдә бә дынjо омә Ғафәри Миртәғи Талыбзодә де ғәзәлхан номи мәшһурән быбо, һәммәjсә әфсәле чәj шаирәти. Гыләj гешә мәнзәрә бә чәши вә омеjдә 1990-2008-нә сорон ружномонәдә Хилгәти чап быә әсәрон нәзәро дәвонеәдә:
1. Тәбиәти вәсф кардә әсәрон: “Әвәсор” (V);
2. Фәлсәфиjә думотон: Рубоиjон (VI, с. 98);
3. Сатирикә пенҹлиjон: “Дәфтәры де ручкә һәдәр сывне ты…” (VI, с. 90-91); “Әрәғе дарди дәво, бәчмы бы дарди дәво ни…” (VI, с. 94-95);
4. Ашығонә шерон: “Бә горыш һолым хәробе, чымы дыл чы дарди лоне” (IV); “Вәс быкә ты, кам чымыку выз быжән…” (VII); “Ты ысә зындәш ыми, хәлғ зындәни?..” (VI, с. 92-93); “Чокнә чымы дылдә бәты ғәм ныбо?..” (VI, с. 96-97);
5. Бәһри-тәвилон: “Мыни гәтдәш бә мизон, дештә мижон, ҹон седән ышты ә нозон, Вәс быкә, боj, дыл мәдожын, руж нин ки беты мандә ружон…” (VI, с. 111);
6. Поемон: Толыши әдәбиjоти тарыхәдә иминә кәрә де Хилгәти нывыштәше “Леjли иjән Мәҹнун” (VII);
7. Мәрсиjон. Бә номин Хилгәти бә Кәрбәло футуһоти һәср кардә быә мәрсиjон. Әрәби, фарси, шәриәти, “Ғырон”и чок зынә, чок һандә, мәлоһәтинә сәдосоjб Миртәғи мәҹлисонәдә ыштән һандеjдә бәштә ҹәдди һәср кардә мәрсиjон.

     Ошко винде беjдә ки, бо Хилгәти ни формә, жанрә һыдуд. Әсосән ешғику, меһиббәтику нывыштә шаир-ғәзәлхан кон формәдә, кон жанрәдә пиjеjдәше, дә ғаjдән нывыштеjдә. Әнҹәх чәшәчи әве ки, чә жанрон дыләдә чәj һестыше мәхсусиjә меjл бә ғәзәли:

Чымы дыл, веjе шери речин быкә,
Ғәзәлә жанри боштә сәчын быкә.

Ки, һар мәҹлиси зинәте ғәзәл,
Хыридмандон сәнәте ғәзәл.

Ғәзәл бывот, мәшһури-девран быбу,
Һандәjән, нывыштәjән һостон быбу!                               (III, с. 44)

     Че классикон дыләдә Мәһәммәд Физули (XVI әср, Ираг) боштә устод пегәтә Хилгәт дырыст бә вырә роснеjдә чәj панди-нәсjәти: “…Хилгәт ыштә иминә ғәзәлон едаштеәдә бәштә миәллими, әj бовә кардәшныбе ки, миjонә мәктәби шогирд нывыште бәзне әвони. Жыго зынеjдәм ки, һички нәзни бовә карде! Чумчыко jолә шаирон, поезиjәдә ыштә ном-нышон быә сәнәткон де һоди нывыштеjдән ғәзәли. Манде есә гыләj шогирд бынывышты ғәзәл!..”                                                                   (Ф.Ф. Әбосзодә; VI, с. 4). 
      Хилгәт ыштән жыго ғыjмәт доjдә бә ғәзәли че жанрон дыләдә:
- Аспо (шаир) биш, бешиш бә шери мәjдон, ғәзәл ҺЫНӘ ПАРЧИНЕ ышты вәдә: Бәпе ғәзәл бывоти ки, овашти чы парчини, ғалиб беши. Беһынәjе ғәзәл нынывыштә шаир!
- Кинә пиjәj, ашығ биш, де кинон нози, де ешғи пурә ХЫРҸИНЕ ғәзәл, бәпе бә гиj еһашти әj: бәпе ғәзәл бывоти ки, бә даст быстәни пәвәнди дыли, бәjон быкәj ыштә ешғи. Ашығи ки ғәзәл нывоте, һәғиғиjә ашығ ни әв!..

Шери мәjдондә ки аспош, - һынә парчин ғәзәле,
Де кинон нози, де ешғи пурә хырҹин ғәзәле.

Шаири тәбәдә веj чәшмә ки шәрбәт ру быко,
Жоғо зындәм ки, һәмон шәрбәти дорчин ғәзәле.

Шәвы-руж аз ғәләми тишә бәкардем дасәдә,
Бәм меһиббәтдә мы Фәрһод, чымы Ширин ғәзәле.

Чы «Ғырон»и дыләj “Jасин” ки, дылон лорзынә дыл!
Бызынән: шерә китобон дыле, Jасин ғәзәле.

Ашығон дардику әв зыз-зызи веj кырди жедә,
Чанәдән зыз быбо, виндәм, бомыно шин ғәзәле.

Чы толышон ки зывон гынjе бә тилсим, лол бе,
Ыштыкум аз мәсә, Хилгәт, әчәj овсин ғәзәле!                         (VI, с. 80) 

     Миртәғику быә таланти нуперәсә вахтонку бируз доәше ыштән. Миjонә мәктәбәдә һандеәдә әв веjән фәрғ доjдәныбе ыштә һәмсинонку - нә болоәдә, нә рангәдә, нә рәфторәдә, нә әхлоғәдә, нәән дәрсәдә. Ҹо фәннонәдә һандымоныш  “чок-әлоән” ныбо, фәғәт ныбе чәвон дыләдә бәнә бәj муғами, әрузи, шәриәти, фарси-әрәби бызын… Росте, дәдәш мәло, моәшән муғамати чок зынә нәслоj, әмма чы истедоди бә миjон беше һестыше гыләjән амил. Әвән ангыле де Хилгәти нуперәсәти вахтон бә Толыши Миллиjә Ростбемонә Һәрәкоти овҹ кардә деври тәсодуф карде. Бы мәноәдә, ыштә жиjә мыһити мивәjе Миртәғи Хилгәт!
     Дәвардә әсри 80-нә сорон охоjәдә әj бә сә жәше миjонә мәктәб (1989-нә сор). Чәj бәпештә шә бә сәрбозәти (1990-1992-нә сорон). Пеш сәрбозәти – 21 сининә нуперәсә ҹывон шоjд беjдә бә Ланкони-Озорбоjҹони мәшумә тарыхиjә һодисон (1993-1995-нә сорон). Бәнә ыштә чандә гылә һәмсинә ҹонбозә ҹывонон әвән мыддәти жимон кардыше Русиjәдә иjән Украjнәдә (1996-2004-нә сорон)…
     1993-нә сори толышон дәвонишоне ыштә тарыхи ән телә ружон. Бәвәдә 21 синәдә быә Миртәғи Хилгәти һәхәдә жыго нывыштеjдәбе чә вахти jолә одәмон гыләjни (ружномә “Ланкон”и һәмишәредактор):
"Рост вотәшоне ки, жимон ыштән гыләj jолә мәктәбе бо винде-пегәте зынә одәми. Чәj һар гәмәсә һестыше миәллим. Аз и кәрән бовә кардыме бә ын мыһумә һәғиғәти дештә де Хилгәт тәхәллуси толыши иjән тырки зывонәдә нывыштә ғәзәлон Ланконәдә шоһрәт ғәзәнҹ кардә нуперәсә Мир Тәғи Талыбови таныш бе бәпештә…
 …Сә бекардеjдә әрузә вәзни ҹо-ҹо бәһроно. Дештә ғәзәлон һәдәjон огәтеjдә чы вәзни ән ғабилә зынәкәсонән. Бә классикә Шәрғи поезиjә әнәнон садығ манде-манде мыдрикә фикирон ифодә карде зынеjдә ыштә нывыштәjонәдә…"        (Шәкәр Әслан; IV)

     Се вәзн (пам) око доә беjдә Озорбоjҹони поезиjәдә: әруз, һыҹә, сәрбәстә шер. Әруз омә әрәбику. Әрәбику 19 бәһре (бахшәjе) әруз. Әмма чәмә мәмләкәти шаирон око доәшоне чәj 12 гылә бәһр (I, с. 351-370). Чәмә истедодинә зоә Хилгәт око доjдә чә 12 гылә бәһро 10 гыләj!

I. ҺӘҸӘЗ: Мәф”ули мәфа”Илу мәфа”Илу фә”улу
Шо бим, бомыно ыштә диjән нимсырә карде,
Ын дылдә биш, ахыр чымы ҹондән вырә карде                       (VI, с. 60)

II. РӘМӘЛ: фА”иЛАтун фА”иЛАтун фА”иЛАтун фА”иЛАтун
Дешты һиҹронон, мы виндәм, ын дылым ки сығ бе зындә,
Әмма дешты холи винде бәс бочи дыл доғ бе зындә?                 (VI, с. 10)
 
III. МУТӘДАРУК: ФА”илун фә”ил фА”илун фә”ил
Ышты сәj му веj дарзе, дарз әҹәб,
Зинҹир әj быкош, фәрзе, фәрз әҹәб.                                       (VI, с. 56)     

IV. РӘҸӘЗ: Муфтә”илун мәфА”илун муфтә”илун мәфА”илун
Астовә осмонондә деj аз бәмеку нәмыш гәтә,
Боj быкә рушнә, ын шәви зылмоти аләмыш гәтә                            (VI, с. 103)

V. МУЗАРЕ: Мәф”Улу фА”илАту мәфа”Илу фА”Илу     
Дардонку сутдә дыл, чәшәдәм арс бе зындәни,
Чәj дыл ки сығ бә, һич бомыно пус бе зындәни.                              (VI, с. 34)

VI. МУНСӘРИ: Муфтә”илун фА”илун муфтә”илун фА”илун
Аз чәшә мыәм, бәj вотә, гиjсәм әчәj виндә хол,
Мандә быбу әв әjо бәj ни, бызын, һич зәвол!                              (VI, с. 22)

VII. МУСТӘС: мәфА”илун фә”илАтун мәфА”илун фә”илун
Чәшонкум ышты чәшон кәjнә виндәм аз ни бедә,
Бызын, чәшон чымы, Валлаһ, чы һан-һытон си бедә.                    (VI, с. 17)

VIII. МУТӘГАРИБ: Фә”Улун фә”Улун фә”Улун фә”Улун
Сә рос кардәниш, һаштедәш ешғи сыр ты,
Гирәм һич ныдош мач, бәмандеш фәғыр ты.                                 ( VI, с. 58)

IX. СӘРИ: Муфтә”илун муфтә”илун фА”илун
Бәj бәбем ашығ, бә дылим нез быбо,
Һар гәпәдәш, рәфторәдәш ноз быбо.                                           (VI, с. 38)

X. КАМИЛ: МутәфА”илун мутәфА”илун
Тыниш ешғи шоj бәнә сыфтәнә,
Мәдә әj бә воj бәнә сыфтәнә.                                                     (VI, с. 110)   

     Хилгәти ән веj око доә бәһрон: 1) Рәмәл (15 ҹур иjән вариантонәдә 58 ғәзәл); 2) Һәҹәз (14 ҹур иjән вариантәдә 27 ғәзәл). XIII әсрәдә Иззәддин Һәсәнпур//Һәсәноғлу номәдә шаири дыглә бә тырки нывыштә быә шери тәһлил кардәкәсон шоj-шоj кардеjдән ки, “бини ғәзәл чокнә речин һытеjдә бә тырки зывони”! Бәс Хилгәти ын хыдмәти әвәзи чоко бәдо чәмә толышә хәлғ, чәмә толышә зывони әновынон! Бунән Хилгәти бә кон фаjә росниjәше ыштә инә зывон!!!
“Хилгәти дыл гыләj овәjнәjе. Хәлғи пиjеку бә вәшәпос огардә чәшә арсонин бәj дәвәтә рушнә. Хилгәт дештә сыхани ижән огордынеjдә әвони бә хәлғи …”  (Вәлишаһ; IV)

ОКО ДОӘ БЫӘ ӘДӘБИJОТ:
1. Әкрәм Ҹәфәр. Әрузун нәзәри әсаслары вә Азәрбаjҹан әрузу. Бакы. 1977.
2. Ланкон//1990-1994. № 20.
3. Мәһәммәд Фүзули. Әсәрләри. 5 ҹилддә. I ҹилд. Бакы. 1958.
4. Толыши сәдо. 1992-1994. № 7; 28.
5. Толыш. № 18 (23)/2003.
6. Хилгәт. Ғәзәлон. Боку. 2005. 112 сәһ.
7. Шәвнышт. №№1,4//2006; № 14//2008.