ТОЛЫШИ ОЗОДИ ЭДЭБИJОТ - ГЭЗЭЛ

     Ғәзәлә жанри мәхсусә вырә һыстеше ымружнә толышә әдәбијотәдә. Дәвардә әсри 30-нә сороно жыгошә бәнә Зулфигар Әһмәдзодә, Музәффәр Нәсирли јолә сәнәткон ијән ҹо мыәллифон дыләдә раст омедәнимон бә ғәзәл нывыштәкәсон. Бочи? 2-3 аргументи сәбәб вардедән. Болшевикә һукмәт сыфтәдә рәғбәт дојдәныбе бә классикә: канә мусиғијә аләтон, канә шерә жанрон, канә әдәт-әнәнон, классикә шаирон, навконә сәнәткон... мәруз мандедәбин бә зумандә тәзјығон, бә сәртә һуҹумон. Һәтто әруз вәзнијән бәвон хош омедәныбе, гуја ымон буржуа доври мерысин...
Мәлум мәсәләј ки, ғәзәл һәм классикә шери жанре, һәм әрузәдә нывыштә бедә, ғәјмәнә ғәм-ғуссә вардедә, насталжи һиссон олывнедә, инсони бә думот бардедә, одәмон мудрик, ағылманд кардедә... Әммо ки, жыго һол-ғәзијә бо болшевикон сәрф кардедәныбе: бәпе коәкон-дијовыжон һич фикфам ныкән (бәзынен ки, кијон чичон кардедән!); бәпе һич ғәм ныбән (ко-сәнәтику сардын бәбен); бәпе һежо бәсә шој-шојсә быбун, әһволышон бәнә чәхмәхи быбу, әнҹәх ко быкән. Фикфам карде (баһанд: кеф карде) фәғәт бо мәмурон омә (һежо ысәтән жәгој, интаси тикеј ҹо ҹурәј)...
     ХХ әсри 80-нә сорон  орәхәдә  Озорбојҹони Миллијә һәрәкоти (Толышә Ростбемони) вахтонәдә бо ғәзәл жанријән хәшә ружон омәјн. Ланконәдә “Фовҹул-фусәһа” әдәбијә мәҹлис сәнибәтон бә фәолијәт дәше. Ланкони Әнывыштон Иттифоғ зуманд бе, бә тырки-бә толыши нывыштә узвоныш ве бин. “Рушнә” толышә поезија мәшғәлон бино бин. 90-нә сорон лап сыфтәку Толышстони мәркәзијә шәһронәдә (Ланкон, Осторо, Лик, Масалон), рәјонон ружномонәдә толышә сәһифон дәрҹ бин. 20.02.1992-нә сорику “Толыши сәдо” ружномә чап бе, шәһр Бокујәдә толышиәдә 15 дәғиғәјнә (?) рәдиогәпжемон бә ефир беше... Толышә мәһоләдә бә толыши һанде-нывыште дәб егыније, толыши умуте-гәп жәј огарде бә јолә һәрәкот: толышә маһнејон нывыштә бин, бә толыши һандә муғәннијон бә мәјдон бешин. Балоғлан Әшрәфов, Исраил Мәммәдов, Сәмәд Толыши, Ҹавад Рәҹәбов ијән ҹо сәнәткон мәшһур быкә чәвон бә толыши һанде бе. Ханәндон де мыосирә толышә шаирон пебемон зуманд бе, ијәндысә чок-чокә ғәзәлон нывыштә бин, мәҹлисонәдә һандә бин. Һәтто Тофиғ Илһом ыштән шер әнывышти, бәј маһне пејәғанди, әдәј бә муғәннијон. Һа жығо-жығо, бә мусиғи ән незә жанр- бо ғәзәли ро обәј толышијәдә...

Чы ғәшәнге, чы шине толышә зывон,
Жыбызын тожә шоне толышә зывон.

Әтырыш сыә выли бу, ләззәтәдә
Портәхоле, лимоне толышә зывон.

Гуш быдә бә былбыли, чич вотедә?
Вотдә: “вылә хәндоне толышә зывон”.   

Арифонку хәбә быстән, бәвотен:
Ғовһәре, һәм мәрҹоне толышә зывон.

Һа бымәсон, мәвотәнән жыго-жәго,
Че һикмәти хәзоне толышә зывон.

Тофиғ Илһом, сыхан ыме охој:
Чәмә нәнә зывоне толышә зывон.                     (5)

     Толышә ғәзәли интизорәдә - чы номинә жанрон гыләј беәдә вејә ролыш быә се гылә диј шаирон, рушинфикон- “әһли-урфонон”: Шәғоләсе, Шилво, Ғызлово.  Һежо толышә әдәбијотәдә инғылоб быкә сәнәткоонән чә унвоно бешә шаиронин. Һәмон мәркәзон әдәбијә мәктәб һисоб карде һәнијән рост бәбе. Бочи ки, толышә ғәзәли ән јолә устодон бы әдәбијә мәктәбонәдә перәсән: Ғәзәлханон дастә гыләјни сәдә шедә Вәлишаһ Әлијев, Рза Мусајев, Миртәғи Хилгәт, Фикрәт Әсҝәров...(Ланкон, Шәғоләсе); гыләјни навәдә шедә Әли Насир, Намиг Садыгов...(Ланкон, Шилво); чә гыләјни сәдә мандедә Тофиғ Илһом, Ханәли Толыш, Ҹамал Ләләзоә (Масалон, Ғызлово)...
      Һәлбәттә, толышиәдә ғәзәл нывыштә шаирон де вотәјон сә бедәнин, вејин толышә ғәзәлханон: Хан Әһмәд Наһид (Ланкон, Тукәвилә), Бәхтијар Рушин (Боку), Әбдулрза Әһмәдов (Масалон, Мәдо), Нурәддин Рәһим (Ҹәлилабад), Заһир Әзәмәт (Ланкон, Пенә Нујәди), Еһрам (Сумгајыт)... (Ошко винде бедә јалинә Озорбојҹонәдә чы толышә әдәбијоти офәјә ҹоғрафијә, ғәзәлә жанри офәјә әһатә мәрә; һәлә ғурбәтәдә ыштә инә зывонәдә - толышиәдә де офејевонәти дастко быә сәнәткоон вотедәнимон)
     Толышә ғәзәли ән ве популјар быкә сәнәтко Тофиғ Илһом, ән ве ијән ән чок бынывыштон Миртәғи Хилгәт, Намиг Садыгов, Хан Әһмәд Наһид ијән ҹо кәсонин.

Ҹәллод ки мәсәмбе, кинә, ҹәллод тынишбән,
Доәкәс чымы умри һежо бә бод, тынишбән.

Зындәш чанәдәм сәбри-ҹәфо виндә ыштыку?
Кофир ныбошән, кофири авлод тынишбән.

Ын зулмы ки, ты карде бәмы, һички ныкарде,
Чы Һәҹҹоҹисән зулмәдә устод тынишбән.

Шәјтон ки бе ки, бәзни мыни роәдә бекарде?
Бекарде чы ро, шәјтонисән зјод тынишбән.

Речинә кинон, ым росе ки, ноз бәкарден,
Һәммәјсә зулумко, доди-фәрјод тынишбән.

Ыштә умуры ешғи роәдә ноә, Хан Әһмәд,
Мәҹнун вотедән, әв һежо, еј дод, тынишбән!                (3)
    

    Ғәзәли нывыште һыстыше хосә ғајдон: бејт-бејт нывыштә бедә. 5-10... бејтисә зијод бедәни. Иминә бејт ыштә арәдә, пешонә бејтон 2-нә мисро де 1-нә бејти сәтрон һәмғафијә бедән: аа, ба, ча, ҹа... Охонә бејтәдә мыәллифи тәхәллус око доә бедә.             (2)
 

    Кали “әһли-нәзә”он (фикир хывандон) жыго һисоб кардедән ки, ғәзәли һыҹә вәзнәдән нывыште бәбе: ғасбу әрузи зынәкәс ныбу, дәрс быдәкәс, умутәкәс ныбу? Һар умутәкәсән әрузи ғајда-ғанунон пегәте зынедәни. Бәс ғәзәл мәнывыштәмон? Ын жанр дәпарчијы? Әве ки, һыҹә вәзнәдән ғәзәл бынывыштон һыстин...

Анә шымә ројсә нәвәм, чымы лынгон овыш витә,
Гардедә сә, сио бә чәшон, сутә дыли товыш витә.

Тағәтым ни, дештә һәмрон гәп быжәным, дард бывотым,
Быримоныш ни и ҹынгыр, чы сыханон һовыш витә.

Аз биабру  бим ды ешғи, бәсә бынәм чокнә коло,
Жого бызын бенамуси де дешмени һовыш витә.

Ки бә һәхи дим огардә, лынгәпушнәш доәше бә хәј,
Сыфтә-охој чә одәми димыш сио бә, гәвыш витә.

Хилгәт чиче, милләт чиче, озодәти, зылләт чиче?
Һәхи тикә дәркыш кардә, чы Ҹәмоли шој-вош витә.        (1)

Танге ғәзәли мывзу мәрә. Әсосинә мывзуш меһиббәте. Фәғәт бә сосиалә мәсәлон, бә тәбиәти речинәти, бә инсонон ғәһрәмонәти, покәвонәти, бә ҹәмјәти ногисәтијон һәср быә ғәзәлонән һыстин. Һәмонә мәнзәрә толышә шаирон, толышә ғәзәлханон офејәвонәтијәдән винде бедә:

Бәкәшем чанә ҹәфо, һа бебәфо?
Ныкарде бомы бәфо, һа бебәфо.

Дамәбе чәш бә чәши, дыл бә дыли,
Бочи зај карде һәво, һа бебәфо?
 
Чәмә кој бәрһәм быкә ки бе жого?
Әчәјән дыл бытәвы, һа бебәфо.

Ныкарде мыны бәгәм, до ғже бәмы,
Бәчымы һанән мәво, һа бебәфо.

Пидәме чы јодәдә бекәм тыни,
Дыл демы гәтдә даве, һа бебәфо.

Јарәсә бә Ханәли јарә мәжән,
Вә мәкә бә Ғызләво, һа бебәфо!                          ( 4 )

    Әв росте, јолә һәғиғәте ки, толышијәдә ғәзәл вотеәдә Миртәғи  Хилгәт бә јод дәшедә. Хилгәти Толышстонәдә ғәзәлхан-шаир зынедән. Тофиғ Илһоми руф, Хилгәти устодон Вәлишаһ ијән Рза Муса, толышијәдә ғәзәл нывыштә ҹо сәнәткон  рынҹи әбынин, иншаллаһ, чы сыханику: Һәхе ки, Хилгәти нише ғәзәләдә мысыл, һичкику ни Хилгәти ғәзәлонәдә быә сәнәткоәти!

Око доә быә әдәбијот:
1. Ләләзоә Ҹ. , “Де Ләлә сыбәт”, М.: 2007. С. 48.
2. Әдәбијјатшүнаслыг терминләри, Бакы: 1978. С. 38-39.
3. Ланкон (1990-1994), Ружномә даст, ТЗС, № 93 (23.11.91).
4. Ханәли Толыш, “ Шинә чај”, Боку: 2001. С. 64.
5. Тофиғ Илһом, Толышә әсәрон- II ҹилд, Боку: 2006. С. 102.
                                      

                               bayrami@mail.ru